تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'رده:قدیم 25 مرداد الی 24 شهریور' به '') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
}} | }} | ||
'''تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان''' | '''تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان''' کتابى تاریخى است که به فارسی توسط [[لاهیجی، علی بن شمس‌الدین|على بن شمس‌الدین لاهیجى]] در سده دهم، مشتمل بر چهل سال تاریخ گیلان (از 880 تا 920) تألیف یافته است. از مؤلف کتاب اطلاعى در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان احمدخان گیلانى (حک: 911-943) نوشته است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
تاریخ خانى مشتمل است بر یک مقدمه و سه باب. باب اول در 44 فصل درباره حوادث سالهاى 880 تا 909 است، یعنى اواخر حکومت سلطان محمد (851 -883)، فوت او و جانشینى کارکیا میرزاعلى، جنگ منجیله دشت، فتح قلعه طارم و حوادث دیگر. باب دوم در شش فصل درباره سلطنت سلطان حسن (910-911) و عزل و قتل میرزاعلى و کشته شدن سلطان حسن است. باب سوم شرح سلطنت سلطان خان احمدخان گیلانى است. | |||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
سلطان احمدخان بر | سلطان احمدخان بر تألیف این اثر، نظارت مستقیم داشته، زیرا در متن تصحیحاتى انجام داده است. تاریخ خانى درباره تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایى گیلان، و ظاهراً دنباله کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان، تألیف ظهیرالدین مرعشى است. تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث 894 را دربر دارد. کتاب مرعشى و تاریخ خانى در چهارده سال تداخل زمانى دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است. | ||
تألیف تاریخ خانى در سال 921 ه.ق آغاز شده و در 922 به پایان رسیده است. | |||
نثر | نثر کتاب پیچیده و مصنوع، و آمیخته با اشعار فارسی و عربى و آیات قرآن کریم است. اضافه استعارى در این کتاب زیاد به چشم مى خورد. لغات مغولى مانند «توشمال» و «ایلغار»، ترکیبات گیلکى مانند «عموپسر» و «زن پسر»، واژه‌هاى عامیانه مانند «اِجْدِها» و اصطلاحات ویژه خود مؤلف -- مانند «من اینست که سوار مى شوم» به معناى «دارم سوار مى شوم» -- نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار مى‌آید. | ||
تاریخ خانى یکى از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است. بنا به گفته مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینى، این کتاب مطالبى درباره مدت اقامت شاه اسماعیل صفوى در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگرى نیامده است؛ با توجه به هم زمانى تألیف این کتاب با آغاز دوره صفوى، این اطلاعات بسیار مهم است. همچنین کتاب حاوى اطلاعات مفیدى است درباره آداب جنگ و لشکرکشى و سلاحها، هدایا و پیشکشها، آداب و رسوم مانند نقاره زدن، کشتى گرفتن، مجازات سرکشان و طاغیان، و انواع مالیات با عناوین زَنه زَر، مَرد سوارنه، سره زر و گاوه زر. | |||
در | در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است، از جمله خبرچى گرى و رکاب بندى. اشتباهاتى در ذکر تاریخ برخى حوادث وجود دارد که احتمالاً از جانب کاتب نسخه بوده است. | ||
برخى اعلامِ اشخاص و | برخى اعلامِ اشخاص و مکانها در متن به صورتهاى گوناگون ضبط شده است، ازین رو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام‌الدین، حسام‌الدین تولم، حسام‌الدین تولمى، حسام‌الدین تولم جلال‌الدین و تولم جلال‌الدین حسام‌الدین، و بیه پسیه و بیه پَسیان. | ||
[[لاهیجی، علی بن شمس‌الدین|شمس‌الدین لاهیجى]] در این کتاب درباره رسم و رسومات گیلانیها با زنان خود بیان مى دراد که، از دیگر رسمى که سده‌ها بر سر زنان شمالى به‌ویژه زنان گیلانى سنگینى مى‌کرده رسم «زن زر» بوده است. که هرگاه دخترى مى‌خواست عروسى کند خانواده‌ى او باید از بابت ازدواج پولى به حاکم مى‌دادند. البته در بعضى از مکانها توقع حاکم فراتر از مادیات بود که قلم نوشتن آن شرم مى‌کند که این رسم تا زمان سلطان احمدخان (912-940) ادامه پیدا مى‌کند و در زمان او این رسم از بین مى‌رود. | |||
[[لاهیجی، علی بن شمس‌الدین|شمس‌الدین لاهیجى]] در انتقام گرفتن بیستون به خاطر کشته شدن اقوام خود، مى‌نویسد: «در این اثنا ملک‌زاده محضه که شوهر و کسان او را ملک بیستون به ناواجب به تیغ سیاست استیصال کرده بود و ملکه را در حباله درآورده و از این جهت شقاوت ملک در دل عورت جاى گرفته منتهز فرصت بود و فرجه‌ى انتقام مى‌جست. شمشیر دولت اعلاى خانى که در قضا و مضا بر مفارق اعدا ید بیضا داشت در دست نامحرمى کارگر نبود قضا به حصول این مدعا موافقت کرد و امضاى آن در دست حرم ملکت بیستون مقدر گردانید و ملکه محضه در محل خواب به جامه‌ى خواب فرصت یافت و به شمشیر غدر، دغدغه‌ى ملک و ملک آخر کرد. | |||
در رابطه با | در رابطه با ویژگى‌هاى ملک بیستون باید گفت که او حتا با زن پدر خود (ملک جهانگیر) که کنیزکى بیش نبود ازدواج مى‌کند، لاهیجى می‌نویسد: «او حتا با زن پدر خود ملک جهانگیر که کنیزکى بیش نبود بر وجه زنا و مصاحفه به زنى استماع مى‌یافت و از او دو فرزند به‌وجود آمد.» | ||
لاهیجى، در کتاب اشاره‌اى به تغییر مذهب خان احمد اول ندارد، ولى مطلبى آورده است که احتمال داده می‌شود، خان احمد تا سال 914ق 1508/م هنوز به آیین زیدى گرایش داشته است، وى می‌نویسد که سلطان احمدکیا در سال914 به زیارت بقعه ابوالحسین مؤید از رهبران بزرگ زیدیه رفت و امنیت زیارت مزار او را برقرار کرد و «انواع خیرات و صدقات بدان بقعه مبارکه را واجب شمرد. | |||
== | == وضعیت کتاب == | ||
تاریخ خانى را نخستین بار برنهارد دورن در /1274 1857 از روى نسخه خطى نیکولا خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روى همان نسخه که در انستیتوى کتب آسیایىِ لنینگراد نگهدارى می‌شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات [[ستوده، منوچهر|منوچهر ستوده]] در 1352ش در تهران منتشر شده است. | |||
تعلیقات و اضافات و تصحیحاتى در پایان کتاب ذکر شده است. | |||
تصحیح و تحشیه کتاب توسط دکتر [[ستوده، منوچهر|منوچهر ستوده]] انجام گرفته است. | |||
فهرستهاى | فهرستهاى کتاب شامل: نامهاى کسان، جایها، نانمهاى تیره‌ها، خاندانها می‌باشد. | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
#متن و مقدمه | #متن و مقدمه کتاب | ||
#[[:noormags:167352|مجله | #[[:noormags:167352|مجله چیستا» اسفند 1383 و فروردین 1384 - شماره 216 و 217. عنوان مقاله: نقش زن در تاریخ گیلان و مازندران از گذشته تا کنون. نویسنده: عبداللهى]]. | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
[[كتاب گیلان]] | [[كتاب گیلان|کتاب گیلان]] | ||
[[تاریخ گیلان]] | [[تاریخ گیلان]] | ||
[[ولايات دارالمرز ايران، گيلان]] | [[ولايات دارالمرز ايران، گيلان|ولایات دارالمرز ایران، گیلان]] | ||
[[حکومت شیعی آل‌کیا در گیلان]] | [[حکومت شیعی آل‌کیا در گیلان]] | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
[[تاریخ گیلان و دیلمستان]] | [[تاریخ گیلان و دیلمستان]] | ||
[[تاريخ طبرستان]] | [[تاريخ طبرستان|تاریخ طبرستان]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ ۱۵ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۴:۲۳
| تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | لاهیجی، علی بن شمس‌الدین (نویسنده) ستوده، منوچهر (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | شامل حوادث چهل ساله گیلان از 880 تا 920 قمری |
| ناشر | بنياد فرهنگ ایران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1352 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ایران - تاریخ - کیائیان، 880 - 1001ق.
گیلان - تاریخ - قرن 10ق. گیلان - تاریخ - قرن 9ق. گیلان - شاهان و فرمان روایان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2049 /ی825 ل2 |
تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان کتابى تاریخى است که به فارسی توسط على بن شمس‌الدین لاهیجى در سده دهم، مشتمل بر چهل سال تاریخ گیلان (از 880 تا 920) تألیف یافته است. از مؤلف کتاب اطلاعى در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان احمدخان گیلانى (حک: 911-943) نوشته است.
ساختار
تاریخ خانى مشتمل است بر یک مقدمه و سه باب. باب اول در 44 فصل درباره حوادث سالهاى 880 تا 909 است، یعنى اواخر حکومت سلطان محمد (851 -883)، فوت او و جانشینى کارکیا میرزاعلى، جنگ منجیله دشت، فتح قلعه طارم و حوادث دیگر. باب دوم در شش فصل درباره سلطنت سلطان حسن (910-911) و عزل و قتل میرزاعلى و کشته شدن سلطان حسن است. باب سوم شرح سلطنت سلطان خان احمدخان گیلانى است.
گزارش محتوا
سلطان احمدخان بر تألیف این اثر، نظارت مستقیم داشته، زیرا در متن تصحیحاتى انجام داده است. تاریخ خانى درباره تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایى گیلان، و ظاهراً دنباله کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان، تألیف ظهیرالدین مرعشى است. تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث 894 را دربر دارد. کتاب مرعشى و تاریخ خانى در چهارده سال تداخل زمانى دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است.
تألیف تاریخ خانى در سال 921 ه.ق آغاز شده و در 922 به پایان رسیده است.
نثر کتاب پیچیده و مصنوع، و آمیخته با اشعار فارسی و عربى و آیات قرآن کریم است. اضافه استعارى در این کتاب زیاد به چشم مى خورد. لغات مغولى مانند «توشمال» و «ایلغار»، ترکیبات گیلکى مانند «عموپسر» و «زن پسر»، واژه‌هاى عامیانه مانند «اِجْدِها» و اصطلاحات ویژه خود مؤلف -- مانند «من اینست که سوار مى شوم» به معناى «دارم سوار مى شوم» -- نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار مى‌آید.
تاریخ خانى یکى از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است. بنا به گفته مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینى، این کتاب مطالبى درباره مدت اقامت شاه اسماعیل صفوى در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگرى نیامده است؛ با توجه به هم زمانى تألیف این کتاب با آغاز دوره صفوى، این اطلاعات بسیار مهم است. همچنین کتاب حاوى اطلاعات مفیدى است درباره آداب جنگ و لشکرکشى و سلاحها، هدایا و پیشکشها، آداب و رسوم مانند نقاره زدن، کشتى گرفتن، مجازات سرکشان و طاغیان، و انواع مالیات با عناوین زَنه زَر، مَرد سوارنه، سره زر و گاوه زر.
در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است، از جمله خبرچى گرى و رکاب بندى. اشتباهاتى در ذکر تاریخ برخى حوادث وجود دارد که احتمالاً از جانب کاتب نسخه بوده است.
برخى اعلامِ اشخاص و مکانها در متن به صورتهاى گوناگون ضبط شده است، ازین رو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام‌الدین، حسام‌الدین تولم، حسام‌الدین تولمى، حسام‌الدین تولم جلال‌الدین و تولم جلال‌الدین حسام‌الدین، و بیه پسیه و بیه پَسیان.
شمس‌الدین لاهیجى در این کتاب درباره رسم و رسومات گیلانیها با زنان خود بیان مى دراد که، از دیگر رسمى که سده‌ها بر سر زنان شمالى به‌ویژه زنان گیلانى سنگینى مى‌کرده رسم «زن زر» بوده است. که هرگاه دخترى مى‌خواست عروسى کند خانواده‌ى او باید از بابت ازدواج پولى به حاکم مى‌دادند. البته در بعضى از مکانها توقع حاکم فراتر از مادیات بود که قلم نوشتن آن شرم مى‌کند که این رسم تا زمان سلطان احمدخان (912-940) ادامه پیدا مى‌کند و در زمان او این رسم از بین مى‌رود.
شمس‌الدین لاهیجى در انتقام گرفتن بیستون به خاطر کشته شدن اقوام خود، مى‌نویسد: «در این اثنا ملک‌زاده محضه که شوهر و کسان او را ملک بیستون به ناواجب به تیغ سیاست استیصال کرده بود و ملکه را در حباله درآورده و از این جهت شقاوت ملک در دل عورت جاى گرفته منتهز فرصت بود و فرجه‌ى انتقام مى‌جست. شمشیر دولت اعلاى خانى که در قضا و مضا بر مفارق اعدا ید بیضا داشت در دست نامحرمى کارگر نبود قضا به حصول این مدعا موافقت کرد و امضاى آن در دست حرم ملکت بیستون مقدر گردانید و ملکه محضه در محل خواب به جامه‌ى خواب فرصت یافت و به شمشیر غدر، دغدغه‌ى ملک و ملک آخر کرد.
در رابطه با ویژگى‌هاى ملک بیستون باید گفت که او حتا با زن پدر خود (ملک جهانگیر) که کنیزکى بیش نبود ازدواج مى‌کند، لاهیجى می‌نویسد: «او حتا با زن پدر خود ملک جهانگیر که کنیزکى بیش نبود بر وجه زنا و مصاحفه به زنى استماع مى‌یافت و از او دو فرزند به‌وجود آمد.»
لاهیجى، در کتاب اشاره‌اى به تغییر مذهب خان احمد اول ندارد، ولى مطلبى آورده است که احتمال داده می‌شود، خان احمد تا سال 914ق 1508/م هنوز به آیین زیدى گرایش داشته است، وى می‌نویسد که سلطان احمدکیا در سال914 به زیارت بقعه ابوالحسین مؤید از رهبران بزرگ زیدیه رفت و امنیت زیارت مزار او را برقرار کرد و «انواع خیرات و صدقات بدان بقعه مبارکه را واجب شمرد.
وضعیت کتاب
تاریخ خانى را نخستین بار برنهارد دورن در /1274 1857 از روى نسخه خطى نیکولا خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روى همان نسخه که در انستیتوى کتب آسیایىِ لنینگراد نگهدارى می‌شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات منوچهر ستوده در 1352ش در تهران منتشر شده است.
تعلیقات و اضافات و تصحیحاتى در پایان کتاب ذکر شده است.
تصحیح و تحشیه کتاب توسط دکتر منوچهر ستوده انجام گرفته است.
فهرستهاى کتاب شامل: نامهاى کسان، جایها، نانمهاى تیره‌ها، خاندانها می‌باشد.
منابع مقاله
- متن و مقدمه کتاب
- مجله چیستا» اسفند 1383 و فروردین 1384 - شماره 216 و 217. عنوان مقاله: نقش زن در تاریخ گیلان و مازندران از گذشته تا کنون. نویسنده: عبداللهى.