خطط الشام

خطط الشام
پدیدآوران	کرد علي، محمد (نویسنده)
ناشر	مکتبة النوري
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	1983م , 1403ق
چاپ	2
موضوع	سوريه - اوضاع اجتماعي سوريه - اوضاع اقتصادي سوريه - تمدن سوريه - تاريخ
زبان	عربي
تعداد جلد	6
کد کنگره	‏‏DS‎‏ ‎‏95‎‏ ‎‏/‎‏ک‎‏4‎‏خ‎‏6‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

خطط الشام، تألیف محمد کردعلی(متوفی ۱۳72ش/1953م)، از جمله نوشته‌های جغرافیایی - ‌تاریخی و آثار خطط‌نگاری جدید مشتمل بر وصف محله‌ها و آثار و ابنیه شام است. این اثر در شش جلد به زبان عربی نوشته شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه نویسنده و گزارش حوادث منطقه شامات است که در مقاطع تاریخی سلسله‌وار تا بخش اعظم جلد سوم را پوشش داده است. پس از آن تقسیمات اداری و تاریخ مدنی اعم از علم و ادب، اوقاف، ارتباطات، مساجد، مدارس، ادیان و مذاهب، اخلاق و عادات مطرح شده است.

گزارش محتوا

نویسنده، کتاب را با چگونگی شکل‌گیری نگارش این اثر آغاز کرده است: «در سال 1317ق (1899م) در مجله مقتطف نه فصل در رابطه با «آبادانی و تمدن دمشق» منتشر کردم که با استقبال و تحسین بعضی از محققین و عموم خوانندگان مواجه گردید. تصمیم گرفتم که این بحث را توسعه داده و آبادانی و تمدن کل شام را مورد مطالعه قرار دهم؛ چراکه تصویر پایتخت به‌تنهایی بر احوال یک کشور دلالت نمی‌کند... پس شروع به تأمل در تمامی مخطوطات و مطبوعات عربی، ترکی و فرانسوی که به‌ دستم می‌رسید، کردم... هرچقدر بیشتر مطالعه می‌کردم، دشواری کار برایم بیشتر آشکار می‌شد... سه بار به اروپا سفر کردم و مخطوطاتی را که امید می‌رفت نویسندگانشان به حوادث این منطقه اشاره کرده باشند، مورد مطالعه قرار دادم و... این اثر را «خطط الشام» نام نهادم و مقصودم از شام ناحیه‌ای است که عرب اصطلاحاً به این اسم نامیده؛ یعنی ناحیه‌‌ای از نیل تا فرات و شامل سوریه و فلسطین هم می‌شود. منظورم از خطط نیز چیزی است که آبادانی و تمدن را در بر می‌گیرد‏.

تا آنجا که می‌دانیم اولین کسی که در زمینه خطط کتاب نوشت، حسن بن زولاق مصری (متوفی 387ق) است. مقریزی (متوفی 843ق) معتقد است: ابوعمر بن یوسف کندی و سپس ابوعبدالله محمد بن سلامه قضاعی اولین مصنفین در این زمینه هستند‏.

زبان‌هایی که در شام قبل از اسلام انتشار داشت فراوان بود که مهم‌ترین آنها لغات سامی (سریانی، عبرانی و فینیقی) بود‏.

در این اثر اوضاع شام پیش از اسلام و پس از آن تا زمان معاویه بررسی شده است. در بخشی از کتاب به خون‌خواهی عثمان توسط معاویه و متهم نمودن امام علی(ع) به قتل او اشاره شده است. نویسنده سبب این موضوع را احتجاج آن حضرت بر صحابه در روز بیعت با ابوبکر دانسته که فرمود: من بر خلافت از شما شایسته‌ترم و باید با من بیعت کنید‏. معاویه در قتل عثمان فرصت را غنیمت شمرد تا حکومت را به بنی‌امیه بازگرداند و آنان همان گونه که در جاهلیت امیر بودند، در اسلام نیز امیر باشند‏.

بخش‌هایی از کتاب به حکومت طولونیان اختصاص یافته است. دولت طولونیان (254-292ق)، از جمله دولت‌های کوچکی بود که در دوران ضعف و تجزیه خلافت عباسی در سرزمین باستانی مصر پا گرفت‏. امارت طـولونیان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:

1. دوره اول (از ٢٥٤ تا‌ ٢٥٨ق‌ ): در این دوره احمد بن طولون تـنها نـایب بـایکباک و سپس یارجوخ بود که‌ از‌ طرف‌ خلیفه به امارت مصر گماشته شده بـودند. در زمـان بـایکباک تنها حکومت بر فسطاط و امامت‌ نماز‌ به احمد سپرده شده بود، اما در زمان یارجوخ‌ سرتاسر مصر به زیر فرمان وی درآمد.
2. دوره دوم (از٢٥٨ تـا ٢٦٣ق): در‌ این دوره امـارت احمد نوعی امارت‌ استکفاء بود؛ زیرا علاوه‌ بر‌ حکومت مصر، ولایت خراج و امارت‌ ثغور‌ شام نیز بـه وی سـپرده شـده بود.
3. دوره سوم (از ٢٦٣ تا ٢٩٢ق‌): در این دوره، امارت طولونی بدل‌ به‌ نوعی‌ امارت استیلاء شـد‌. در‌ هـمین دوره بود که‌ احمد‌ ابتدا از فرمان عزل دستگاه خلافت سر پیچید (٢٦٣ق) و سپس با حمله به شام، آنـجا‌ را‌ بـه قلمرو خویش افزود‏.

نویسنده، معتقد است روح طولونیان هم همان روح عباسیان بود که با تغییر مناطقی که بر آنها استیلا یافتند تغییر کرد، اما به هر وسیله‌ای خواستند به خلفای بغداد تقرب یابند، عباسیان از آنها راضی نشده و چون قدرت یافتند آنها را در هم شکسته و رهبرانشان را به قتل رساندند‏.

گزارش جنگ‌های صلیبی و فتح بیت‌المقدس از دیگر مباحث جلد اول کتاب است. صلیبیون در فتح بیت‌المقدس انواع تعصب کوری را که پیش از آن سابقه نداشت، مرتکب شدند؛ تا جایی ‌که مورخین منصف خود آنها زبان به شکایت گشودند. آنها عرب‌ها را وادار می‌کردند که خود را از بالای برج‌ها و خانه‌ها به پایین بیندازند و آنها را طعمه آتش می‌کردند. آنها مسلمانان را وحشیانه به قتل رساندند تا آنجا که مورخان شرق و غرب بر کشتار هفتاد هزار مسلمان اتفاق نظر دارند و یهودیان نیز مانند مسلمانان از کشتار جان سالم به‌در نبردند‏.

در جلد دوم کتاب و بخش اعظم جلد سوم، دیگر حوادث و وقایع تاریخی مطرح شده است. پس از آن تقاسیم اداری جدید در فلسطین، سوریه و لبنان مطرح شده است. سپس نسخه مختصری از قانون اساسی فلسطین و پیمان‌ها و معاهدات این کشورها با ممالکی چون بریتانیا مورد بررسی قرار گرفته است‏.

در باقی مجلدات کتاب نیز تاریخ مدنی شام مطرح شده است؛ به‌عنوان مثال در رابطه با «پست» چنین می‌خوانیم: «پست» کلمه‌ای فارسی مختصر از دو کلمه «بریدذنب»، یعنی «دم‌بریده»، است. سبب این اصطلاح غیر مأنوس آن است که ایرانی‌ها دم‌های حیواناتی را که نامه‌های حکومتی را منتقل می‌کردند، می‌بریدند تا از بقیه حیوانات که برای سواری امنیه‌ها و مالیات‌گیرندگان به‌کار گرفته می‌شدند، متمایز شوند. عرب کلمه «ذنب» را حذف و به کلمه «برید» اکتفا کرد‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب معانی برخی واژه‌ها و اصطلاحات ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عالم‌زاده، هادی؛ پنجه، معصوم‌علی، «نظام سیاسی تشکیلات و سازمان‌های حکومتی طولونیان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ و تمدن اسلامی، تابستان 1384، شماره 1، ص21 تا 48.