الصحيفة همام بن منبه

الصحيفة همام بن منبه‏
پدیدآوران	صنعاني، همام بن منبه (نويسنده) عبدالحميد، علي حسن علي (محقق و معلق)
عنوان‌های دیگر	الصحيفة الصحيحة (صحيفة همام بن منبه)
ناشر	المکتب الإسلامي دار عمار
مکان نشر	لبنان - بيروت اردن - عمان
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

الصحيفة همام بن مُنَبّه یا «الصحيفة الصحيحة»، مجموعه احادیث ابوعقبه همام بن مُنَبّه یمانی (متوفی131 /130ق) به نقل از صحابی و محدث مشهور اهل سنت «ابوهریره» (متوفی 59ق) است. این کتاب کهن‎ترین اثری است که درباره‎ احادیث‎ نبوی‎ تألیف شده است. مقدمه و تحقیق اثر به قلم علی حسن علی عبدالحمید است.

ساختار

کتاب مشتمل بر:

1. مقدمه‌ای کوتاه و مدخلی بر تدوین احادیث نبی مکرم اسلام، معرفی صحیفه همام، نسخه کتاب و شیوه تحقیق آن به قلم محقق کتاب،
2. سند صحیفه؛
3. 138 حدیث.

گزارش محتوا

در میان مراکز و حوزه‌های حدیثی جهان اسلام، مدرسه حدیثی یمن یکی‎ از باسابقه‌ترین و تأثیرگذارترین مراکز اهل سنت است که سهم بزرگی در نقل‎ و نشر احادیث‎ پیامبر داشته‎ است‏. اولین گروه از راویان و محدثان‎ مدرسه‎ یمن را صحابه‎ تشکیل دادند که برخی اهل یمن و برخی از دیگر مناطق‎ اسلامی‎ بودند. از میان صحابه‎ یمانی‎ که‎ حدود شصت‌وپنج‎ نفر‎ بودند، گروهی در یمن سکونت داشتند‎ و احادیثی‎‎ را که از پیامبر تحمل کرده بودند نشر می‌دادند و گروه دیگر در‎ سایر‎ بلاد اسلامی‎ استقرار یافته، به تبلیغ‎ سنت نبوی‎ می‌پرداختند‏. بعد از صحابه، تابعین یمانی دومین حلقه مدرسه یمن‌اند که نقش بسزایی در رونق آن‎ داشتند. آنان احادیثی را‎ که‎ به‌صورت شفاهی‎ از شیوخ صحابی خود اخذ کرده بودند، در‎ خلال حلقه‌هایی که در مساجد برپا می‌شد به‎ شاگردان خود تدریس می‌کردند و از این‎ طریق به نقل و نشر‎ احادیث‎ نبوی‎ در داخل‎ و خارج یمن می‌پرداختند. از میان ‎ ‎شمار فراوان تابعین -که‎ حدود‎ هفتاد نفرند- سه تن از آنان نقش مهمی را در نشر حدیث ایفا کردند‏: طاوس بن‎ کیسان‎ یمانی، ابوعقبه همام بن منبه یمانی و ابوعبدالله وهب بن منبه یمانی.

ابو عقبه همام بن منبه یمانی از اصحابی‎ چون‎: ابوهریره، معاویه بن‎ ابی سفیان، ابن عباس، ابن عمرو، ابن زبیر حدیث شنید و شیخ حدیثی‎ اشخاصی‎ چون‎: عقیل بن معقل، علی بن حسین بن آتش و معمر بن راشد بود‎. او‎ خود از ثقات تابعین بود و بزرگانی چون ابن معین، ابن حبان، ذهبی و ابن حجر بر وثاقت‎ وی‎ شهادت دادند‏.

«همام بن منبه» کتاب خود را به نقل از صحابی شهیر «ابوهریره» نگاشته‎ است و کهن‎ترین آثاری است که درباره‎ احادیث‎ نبوی‎ تألیف شده است؛ چنان‌که‎ ذهبی در وصف آن گفته است: «از این صحیفه صحیحه که همام بن منبه آن را از ابوهریره نقل کرده و در حدود 140 حدیث را دربر دارد، معمر بن راشد روایت کرده است». همچنین‎ دکتر صبحی صالح درباره این صحیفه گفته‎ است: «این صحیفه ثمره علمی درخشانی است که تدوین حدیث را در عهد اول قطعی کرد و این اشتباه رایج که حدیث جز در اوایل قرن دوم هجری تدوین نشد را اصلاح نمود»‏.

صحیفه همام بن منبه مشتمل بر 138 حدیث است که همام از ابوهریره نقل کرده و به آن معروف و مشهور شده است. این صحیفه را معمر شاگرد همام از او و عبدالرزاق از معمر و... نقل کرده‌اند؛ بنابراین این صحیفه در اواسط قرن اول هجری تدوین شده؛ چراکه ابوهریره در سال 58 ق وفات کرده است. سبب مشهور شدن این صحیفه به نام «صحیفه همام» آن است که افراد متعددی برای ابوهریره صحیفه‌هایی نوشته‌اند؛ اما هیچیک غیر از صحیفه‌ای که همام از او نوشته به دست ما نرسیده است. این صحیفه به‌طور کامل در «مسند امام احمد» ذکر شده است. در «جامع معمر بن راشد» و صحیح بخاری و مسلم و غیر آن تعدادی از احادیثش آمده است. ازآنجاکه این صحیفه دارای ارزش علمی و فایده تاریخی است لذا تعدادی از اهل حدیث مانند حافظ ابونعیم و امام دار قطنی آن را به‌طور مستقل نقل کرده‌اند‏.

علمای حدیث برای این صحیفه نام‎های مختلفی ذکر کرده‌اند: «نسخه همام»، «نسخه صحیحه»، «صحیفه همام» و «الصحیفة الصحیحة»‏. البته محقق اثر نام «الصحيفة الصحيحة» را به قرینه «الصحيفة الصادقة» عبدالله بن عمرو بن عاص بر دیگر اسامی ترجیح داده است‏.

اهمیت صحیفه همام در علوم حدیث:

1. صحیفه همام منبع موثق تاریخی است که تدوین اولیه حدیث را،پیش از آنکه عمر بن عبدالعزیز به تدوین رسمی حدیث امر کند، اثبات می‌کند؛ چراکه همام کمی پیش از سال 40 هجری متولد شد و استادش ابوهریره در سال 58ق یا 59ق وفات کرد؛ پس باید این صحیحه را پیش از وفات استادش تدوین کرده باشد؛ زیرا سماعش از استادش بعد از مجالست با او یعنی نیمه قرن اول هجری است.
2. این اثر به جهت اینکه مشتمل بر احادیث دارای سند مشترک و واحدند نمونه‌ای بارز برای محققین علوم حدیث به شمار می‌رود.
3. احادیث این صحیفه ادعای کسانی که قائل به این هستند که تدوین حدیث در این مقطع زمانی بدون این‌که به مسائل عقیدتی اهتمام داشته باشد تنها عهده‌دار امور عملی بوده است را رد می‌کند‏.

محقق کتاب در بخشی دیگری از مقدمه، در مقام پاسخگویی به شبهه‌ای برآمده که بسیاری از علمای اهل سنت بر ابوهریره وارد کرده‎ و نقل این تعداد فراوان از احادیث نبوی در مدت‎زمان کوتاهی در حدود سه یا چهار سال را منطقی ندانسته‌اند! این تعداد از روایات همان‌گونه که محقق نیز به آن اذعان نموده و ابن حزم در الإصابة یا ابن حجر در تدريب الراوي آورده‌اند عبارت از 5374 حدیث است. محقق معتقد است که اگر روایات ذکر شده در منابعی چون مسند احمد، صحیح بخاری و... را از سویی و روایات مستدرک حاکم، سن بیهقی و... را از سوی دیگر جمع کنیم در بیشترین حالت از دو هزار حدیث تجاوز نمی‌کند. پس اگر این عدد را بین ایامی که ابوهریره ملازم رسول‌الله(ص) بوده تقسیم کنیم به هرروز یک حدیث و نصف حدیث یا حداکثر دو حدیث صحیح و ضعیف می‌رسد؛ و بدون شک او مسئول احادیثی که به‌اشتباه به او نسبت داده شده نیست‏.

وضعیت کتاب

فهرست اوایل احادیث و فهرست موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است.

در پاورقی‌های کتاب، منابع دیگر روایات، اختلاف نسخ، معانی برخی الفاظ و ارجاعاتی برای محققین ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. مردانی، مهدی، «مدرسه حدیثی یمن»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مشکو‎ة، پاییز 1388، شماره 104، صفحه 55 تا 68.
3. حمیدالله، محمد؛ «أقدم تألیف فی الحدیث النبوی (صحیفة همام بن منبه و مکانتها فی تأریخ علم الحدیث)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، المجلد الثامن و العشرون، 15 ربیع‌الثانی 1372، الجزء 1، ص96 تا 116.