تفسير القاسمي

‏‎تفسير القاسمي
پدیدآوران	قاسمی، جمال‌الدین (نويسنده) عيون سود، محمد باسل (محقق)
عنوان‌های دیگر	محاسن التاويل
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1الی9= 1997م , 1418ق,
موضوع	تفاسير - قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	9
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏98‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏ت‎‏7‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تفسير القاسمي المسمی محاسن التأويل، تألیف محمد جمال‌الدین قاسمی (متوفی 1332ق/ 1914م)، معروف به علامه شام، تفسیر قرآن کریم می‌باشد که با تحقیق محمد باسل عیون سود، چاپ شده است.

سخن بزرگان پیرامون کتاب

امیرشکیب ارسلان که خود از بزرگان ادبا و محققان معاصر سوریه است، در تفریظ بر کتاب «قواعد التحديث» قاسمی می‌گوید: «من به همه جوانان مسلمان که می‌خواهند شریعت اسلام را به‎نحوی دریابند که دلشان بپسندد و عقلشان بپذیرد، سفارش می‌کنم که هیچ‎چیز را بر مطالعه آثار مرحوم شیخ جمال‌الدین قاسمی مقدم ندارند» و محمد رشیدرضا، در یکی از شماره‌های مجله المنار می‌گوید: «او علامه شام و نادره ایام و احیاگر معارف اسلام و سنت، به علم و عمل و تعلیم و تهذیب و تألیف و حلقه رابطی است بین میراث شکوهمند پیشینیان و ترقی‌خواهی جدید که مقتضای زمان است».

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در نه جلد تنظیم شده است.

نویسنده در هر مورد، ابتدا آیه مورد تفسیر را ذکر کرده و سپس به بررسی لغات و اجزای آن پرداخته و ضمن شرح آن، اقوال تفسیری مطرح‎شده پیرامون آن را، مورد بحث و بررسی قرار داده است. در برخی موارد نیز به تجزیه لغوی برخی از کلمات پرداخته است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، زندگی‌نامه مفصلی از نویسنده، ارائه گردیده است.

نویسنده در مقدمه تفسیرش چنین می‌نویسد: «کمر همت به تحصیل فنون (قرآن‎شناسی) بستم و دیده‎ خویش را به نورانیت آیات آن (قرآن) روشن گردانیدم و به رموز آن دیده دوختم و از راه بردن به ظرایف آن شادمان گشتم و تا آنجا که مقدورم بود در تفاسیر گذشتگان راه بردم و مطالعه کردم و با مطالعه و ممارست بسیار به غث و سمین آنها پی‌بردم و دیدم که «به‌قدر دانش خود هر کسی کند ادراک» و هر کس در حد وسع و توان خویش گویی در این میدان زده است و روزگاری از عمر خویش را صرف کشف حقایق و کاوش در دقایق آن کردم و خواستم تا در سلک مفسران درآیم پیش از آنکه عناصر پراکنده شود و «سرایر آشکار» و به خدمتگری قرآن نامبردار شوم و جزو عاملان و عالمان به احکام قرآن در شمار آیم. بحول الله، عزم خویش را جزم کردم و بخت خفته را بیدار ساختم و به تقریر قواعد آن و تفسیر مقاصد آن پرداختم و نیک‎انجامی از خداوند طلب کردم و نام این اثر را محاسن التأويل نهادم و چکیده پژوهش‎ها و گزیده کوشش‎ها و لئالی اسرار و نتیجه افکار خود و نقاوه آثار مفسران سلف را در آن درج کردم».

نویسنده در مقدمه مفصل خود، به‌عنوان مباحث تمهیدی و مقدماتی، به ذکر یازده قاعده تفسیری پرداخته است که از جمله آنها عبارتند از: قاعده‎ در امها‎ت مآخذ تفسیر (شامل: نقل پیامبر(ص)، اخذ به قول صحابی، اخذ به مطلق لغت و...)؛ قاعده در معرفت تفسیر صحیح و اصح تفاسیر در زمان اختلاف؛ قاعده‎ در اینکه غالب اختلافاتی که به‌طور صحیح از سلف نقل شده، اختلاف تنوع است نه اختلاف تضاد؛ قاعده در شناخت نزول؛ قاعده در ناسخ و منسوخ؛ قاعده در قرائت شاذ و مدرج؛ قاعده در قصص‎ انبیا و استشهاد به اسرائیلیات؛ قاعده در اینکه شریعت امی است و در فهم آن می‌بایست از آنچه بین امی‎ها (عرب زمان نزول) معهود بوده است، پیروی کرد.

غالب تحقیقات نویسنده عمیقاً مستند بوده و منابع فکری او وسیع و متنوع است و حتی باآنکه اهل سنت است، از تحقیقات معتزله و شیعه امامیه و زیدیه هم غافل نبوده و گاه آنها را نقل و گاهی نقد هم می‌کند. در مقدمه پرمایه و بسیار محققانه‌ای که در قرآن‎شناسی و تفسیرپژوهی و مقدمات و لوازم تفسیر و صفات و شرایط مفسر نگاشته است، از تفسیر طبری، زمخشری، راغب اصفهانی، فخر رازی، ابن کثیر دمشقی، ابن قیم، ابوحیان اندلسی، ابن عطیه اندلسی، قرطبی، بیضاوی، ابوالسعود، بعضی مفسران شیعه و زیدیه و برهان‌الدین بقاعی و سرانجام از مفسر بزرگ معاصر و مقتدای خویش عبده، فراوان نقل کرده است. همچنین اشاره به آثار و آرای شافعی، ابن سعد، واقدی، فراء، قاضی عبدالجبار (که همانند زمخشری از بزرگان معتزله است)، ابن حزم، شهرستانی صاحب ملل و نحل، عکبری، ابن المنیر اسکندری، ابن حجر عسقلانی و به‌ویژه ابن تیمیه و ابن قیم جوزیه و سیوطی بسیار دارد.

همچنین ازآنجاکه در حدیث‎شناسی دست دارد، صفحه‌ای از تفسیر عظیمش نیست که حدیثی در آن نباشد و بیشتر به احادیثی که در مجامیع بخاری، مسلم، ابن حنبل و مالک بن انس و ابن حیان نقل شده، اعتنا دارد. نویسنده در لغت هم صاحب‎نظر است و محتاط و مستند سخن می‌گوید و غالباً ً به «صحاح» جوهری و «قاموس‎ المحيط» و شرح آن استناد می‌کند. در قرائت نیز، غالباً ً به قرائات متواتره اعتماد می‌کند.

وی نگرش سلفی دارد و به علت فضل فراوانش، تمایل وهابی‌گری در او چندان ظاهر نیست، بلکه بیشتر اشعری‌گرا و اهل حدیث است. اشعری‌گری او پیشرفته است و غالباً ً در جنب و جوار گرایش‎های نقلی او، گرایش‎های عقلی هم مشهور است. غالب منابع فکری و موارد نقل و نقد او، چنان که اشاره کردیم، آثار قدماست و از معاصران فقط به عبده که «الأستاذ الحكيم» می‌نامدش اعتنا دارد و این اعتنا و علاقه تا به‎حدی است که ده صفحه از مقدمه تفسیر عبده را در مقدمه تفسیر خویش درج می‌کند. گرایش علمی -‎ علم به معنای جدید کلمه - ‎در او چندان قوی نیست، بلکه به‎ندرت مشهود است و فقط در فصلی از مقدمه به تطبیق بعضی از یافته‌های نجومی جدید با آیات قرآن می‌پردازد و این موارد در اثر او، فوق‎العاده کمیاب است.

باری تفسیر قاسمی به سبک و سیاق تفاسیر قدیم است و در میان همه تفاسیر جدید (قرن چهاردهمی) که مطرح شده، فقط دو تفسیر است که دقیقاً منطق و متانت علمی قدیمی دارد: یکی همین تفسیر و دیگر تفسیر گران‎قدر «الميزان» که البته پرداختن به مسائل اجتماعی در هر دوی این تفاسیر تا حد معقول و معتنابهی است.

برای آشنایی با سبک و نوع تفسیر قاسمی، به نمونه ای از آرای تفسیری او اشاره می‌شود. وی در تفسیر سوره فاتحه چنین می‌نویسد: بعضی از سلف گفته‌اند فاتحه رمز اصلی و جان و جوهر قرآن است و رمز فاتحه همانا کلمه إياك نعبد و إياك نستعين(فاتحه: 5) است؛ چه، بخش اول این آیه، تبری از شرک است و بخش دوم آن، تبری از حول و قوه شخصی و تفویض و توکل کلی بر خداوند.

وی تفسیر آیه نهم از سوره بقره: يخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يشْعُرُونَ را چنین آغاز می‌کند: کاشانی گوید: مخادعه یا نیرنگ، به‌کار بردن نیرنگ از هر دو سو است و نیرنگ، عبارت است از ظاهر ساختن خیر و پنهان داشتن شر. مراد از خدعه خداوند، خدعه رسول است؛ چراکه در جای خود محرز است که مَنْ يطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ (نساء: 80). آری خدعه آنها به خداوند و مؤمنین، در اظهار ایمان و دوستی و پنهان داشتن کفر و دشمنی است. خدعه خداوند و مؤمنین به آنها، مسالمت و پیشنهاد احکام اسلام به آنهاست و محترم شمردن مال و جان آنان و نظایر آن و درعین‎حال ذخیره کردن عذاب الیم و سرانجام وخیم و سوء عاقبت و بی‌آبرویی دنیوی با افشاگری‎های وحیانی، یعنی خبر دادن خداوند از طریق وحی به سوء نیت و مافي‎الضمير آنان. اما فرق این دو گونه خدعه یا نیرنگ در این است که نیرنگ آنان فقط به خودشان بازمی‌گردد؛ چه، مایه خسران و زیان جانی و سختی کشیدن و وِزر و وبال انداختن و ظلم و ظلمت‌افزایی و کفر و نفاق و خودویرانگری و شقاوت‎پیشگی و نظایر آن است و نیرنگ خداوند چنان است که با وجود اعلامش در قرآن، به کنه آن پی نمی‌برند؛ چنان‎که در آیه دیگری هم داریم وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيرُ الْمَاكِرِينَ (آل عمران: 54) و این از عمق جهالت آنان است که از ظاهر، پی به باطن نمی‌برند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‎ها به ذکر منابع و توضیح پیرامون روایات مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. خرمشاهی، بهاءالدین، «درباره تفسیر محاسن التأويل»، برگفته از سایت راسخون، پنج‎شنبه 4 مرداد 1397،