كتاب الملة و نصوص أخری: تفاوت میان نسخه‌ها

این دو کتاب درباره موضوعاتی بحث می‌کنند‎ که‎ تا حدود زیادی یکسان هستند و متن‌هایشان در جاهای‎ متعددی انطباق دارند، اگرچه در‎ جاهای‎ دیگری‎ اختلاف وجود دارد. همچنان‎که کسی که در آن‌ها دقت نظر داشته‎ باشد، درمی‎یابد که هر‎ دوی‎ این کتاب‌ها درباره ملت نیز بحث می‌کنند، اما به روشی که با‎ شیوه‎ مؤلف‎ در كتاب‎ الملة متفاوت است. این تفاوت عبارت است از اینکه كتاب الملة، به‌طور کلی‎ ملت‎ و واضع‎ آن، علم مدنی و تحقیق‎ و تفحص درباره آن و تبیین آن را معرفی می‌کند؛ یعنی‎ این کتاب ملتی را که باید واضع شریعت برای هر امتی یا هر شهری یا در‎ هر زمانی مشروعیت ببخشد، ارائه نمی‌دهد، بلکه اصولی را که واضع ملت باید‎ بداند‎ و در وضع ملت از این اصول پیروی‎ کند‎، تبیین‎ می‌سازد؛ اما المدينة الفاضلة و السياسة المدنية، آرا‎ و افعالی‎ را معرفی می‌کند که گویی‎ به هر ملتی مشروعیت می‎بخشد یا سرمشقی به‎ دست‎ می‌دهد که هرکسی که می‌خواهد‎ هر‎ ملتی را‎ در‎ هر‎ امتی‎ یا در هر زمانی وضع‎ کند‎، باید به آن توجه داشته باشد؛ بنابراین ارائه آرا را در موجود‎ اول‎ و موجودات بعد از آن را آغاز‎ می‌کند، تااینکه به‎ موجودات‎ طبیعی می‌رسد و آرایی درباره موجودات‎ طبیعی‎ و انسان و گروه‌های انسانی ارائه‎ می‌دهد و مدینه و ملت فاضله را مطرح می‌کند و رئیس و اقسام‎ و مراتب‎ این مدینه یا ملت فاضله‎ را‎ معرفی‎ می‌کند و مدینه‌ها یا‎ ملت‎های‎ مخالف مدینه یا ملت‎ فاضله‎ را بیان می‌کند و اینکه ساکنان این مدینه چه کسانی‌اند و افعال‎ و آرایشان چیست را مشخص‎ می‌سازد<ref>ر.ک: همان، ص63-62</ref>.

مقصود از افعال در كتاب الملة، چنان‎که [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]]‎ معتقد است، فقط افعال‎ بدنی‎ نیست، بلکه‎ افعال زبان نیز هست، مثل ادعیه‎ و یادداشت‎ها؛ بنابراین عجیب نیست که [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] دعاء را تألیف کرده باشد‎ تا در آن مقصودش را از «گفته‌هایی که خداوند با آن‌ها‎، تعظیم‎ می‌شود» در كتاب الملة تبیین سازد<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص32؛ علی‌محمدی، علی، ص65</ref>.