قانون التأويل

قانون التأويل
پدیدآوران	سليماني، محمد بن حسين (محقق) ابن عربی، محمد بن عبدالله(نویسنده)
ناشر	جدار الغرب الإسلامي
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1990م
چاپ	2
موضوع	تاويل
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏91‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ق‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

قانون التأويل تألیف محمد بن عبدالله بن عربی معافری اشبیلی (متوفی 543ق) عالم اشعری مذهب، از جمله آثار در زمینه علوم قرآنی با موضوع تأویل آیات قرآن کریم است. کتاب با مقدمه و تحقیق محمد سلیمانی منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر سه مقدمه، یک مدخل تحقیقی (در رابطه با اثر و شیوه تحقیقی آن) و عناوین متعددی است که تحت عنوان «ذکر» مطرح شده‌اند.

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه سلیمان دنیا آغاز شده است. وی در این مقدمه، پس از تجلیل از نویسنده و اثرش، نیاز امروز به احیا آثار گذشتگان که صفحات مجد و نشانه‌های برتری هستند را گوشزد کرده است. سپس کتاب قانون التأویل را از کتب برگزیده ارزشمندی دانسته که از بیانی استوار برخوردار است و انسان را به تعجب وامی‌دارد. او معتقد است که طالب علم هرگاه از موازین ثابت و قوانین صحیح این اثر غافل شود از قبح تقصیر و سوء تأویل در امان نخواهد بود. ‎

سید سابق نیز بر این اثر مقدمه دیگری نوشته و پس از اشاره‌ای گذرا به دیگر آثار نویسنده، قانون التأویل را از مهم‎ترین آثار وی دانسته که قواعدی روشمند به طلاب علوم شرعی ارائه می‌دهد. به اعتقاد او این اثر از گنجینه‌های نسخ خطی است که توسط محمد سلیمانی مورد تحقیق و تعلیق قرار گرفته است. ‎

محقق اثر در مقدمه‌اش ابوبکر بن عربی را فقیه، محدث، مفسر، ادیب، مورخ، محقق و در آخر متکلمی دانسته که منابع اصلی علم کلام را مطالعه کرده و نظرات محققانه مستقلی را با هدف کشف حقیقت مطرح کرده است. هدف او رد اباطیلی بوده که بر بسیاری از مباحث گذشتگان سیطره یافته و اختیار آرای پخته‌ای بوده که تعارضی با حقائق اسلام نداشته باشد. ‎

کتاب در تاریخ 533ق تألیف شده است. با نگاهی به مباحث کتاب متوجه پراکندگی مباحث آن در علوم مختلف می‌شویم لذا همان‎گونه که محقق اثر نوشته کتاب قانون التأویل را نمی‌توان به یکی از علوم اسلامی به وجه روشنی نسبت داد؛ بلکه این اثر خلاصه علوم اسلامی به‌طور عام است. این کتاب در نوع خود یگانه و جامع فواید و مسائل پراکنده و هدف‎های مختلفی است. ‎

محقق در انتهای مدخل به شیوه تحقیقی خود در این کتاب اشاره کرده است: تحقیق با استفاده از چهار نسخه خطی، اشاره به شماره آیات و سوره‌ها، استخراج آیات و اخبار، معرفی اعلام ذکر شده در کتاب، معرفی اماکن، تصحیح بسیاری از خطاهای نحوی و اشتباهات واضح نسخ، تحقیق مسائل علمی با بیان منابع مورد اعتماد و بیان آرای علمای سلف. ‎

نویسنده در ابتدای مباحث کتاب به آغاز فراگیری علوم و اینکه این علوم در طی چند سال آموخته، اشاره کرده است. او در ادامه تحصیلاتش از سه استاد در زمینه قرائت قرآن، علوم عربی و ریاضی استفاده می‌کند و در این رابطه به‌تفصیل به نام آثاری که در هر علم استفاده کرده اشاره می‌کند. ‎ اشبیلی سپس به شرح سفر خود به‎قصد فراگیری علم می‌پردازد. او در آغاز گزارش سفرش حکایت جالبی را نقل می‌کند که سبب آغاز سفر علمی او بوده است. روزی در محضر تعدادی از معلمین بوده است که دلالی بر آن‌ها وارد می‌شود و بند از بسته کتبی که به همراه داشته می‌گشاید. بسته دلال مشتمل بر کتب علاء‎الدوله احمد بن محمد سمنانی (متوفی444ق) عالم بزرگ اشعری بوده است. اساتید اشبیلی همه از اهمیت این کتب سخن می‌گویند. او از این واقعه و از این‎که دانشمندان سرزمینش این مباحث را به‌درستی نمی‌فهمند بسیار ناراحت شده و با خود قرار می‌گذارد که خود به این مقامات نائل شود و.... ‎ سپس به‌تفصیل سفرش را به مصر، اندلس و عراق با ذکر جزئیات شرح می‌دهد.

او با دیدگاهی عرفانی «معرفت الله» را هدف از سفر به مناطق مختلف جهان و مطالعات شبانه‎روزی و دیدارش با دانشمندان دانسته و چنین استدلال می‎آورد: نگاه ما به عالم ازاین‌جهت نیست که جهان از ساختی متقن یا منظره‌ای زیبا یا نفعی فراگیر و یا جرمی بزرگ برخوردار است بلکه ازاین‌جهت است که مخلوق پروردگار است. همان‎گونه که توجه ما به نبی(ص) نه ازاین‌جهت است که آدمی یا قرشی و یا از چهره‌ای زیبا برخوردار است بلکه ازاین‌جهت است که او رسول‌الله است.

حقیقت مثل‎های قرآن، اولین باب در موضوع تأویل است که نویسنده به آن پرداخته است. او پیش از ذکر معنای مثل، امثال قرآن را قانونی برای شناخت مستقیم معرفی کرده و چنین توضیح می‌دهد: خداوند سبحان اگر بخواهد می‌تواند برای بندگان تجلی کند تا این‎که حقیقت ذاتش را بدانند، اما از ایشان پنهان داشته و خود را با ادله به ایشان شناخته است. در رابطه با ادله هم اگر می‌خواست تنها یک دلیل می‎آورد تا آفریده‌ها از یک راه به علم برسند اما به حکمت خود ادله را آشکار و مخفی قرار داد تا مؤمنین در درجات و جاهلین در درکات مختلف قرار بگیرند تا گروهی به هدایت و نجات و گروه دیگر به گمراهی و هلاکت برسند.

از دیگر مباحث مطرح شده در کتاب تأویل حروف مقطعه است. برای این حروف بیش از بیست قول ذکر شده است. هیچ‎کس به‌جز رسول‌الله(ص) ادعای فهم این حروف را نداشته است. وی در انتها بهترین قول را این می‌داند که آیات و کلمات قرآن از همین حروف ساخته شده و عرب هیچ‎گاه نخواهد توانست کتابی همانند قرآن بیاورد.

نویسنده گاه به رد فلاسفه پرداخته و این‎که عده‌ای خواسته‌اند با تلفیق شرع و فلسفه ادعا کنند که آن‌ها با هم سازگار و هماهنگ هستند و کلام نبی با کلام فیلسوف از یک منبع خارج می‌شوند را سخنی باطل دانسته که از عقول ناقص بر خواسته است.

وضعیت کتاب

فهارس آیات، احادیث و آثار، اعلام، قبایل و فرق و طوایف و جماعات، اماکن و بلدان، کتب ذکر شده در متن، برخی اصطلاحات کلامی، مصادر و مراجع و فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‎های کتاب مشتمل بر دو بخش است: در بخش اول اختلاف نسخ ذکر شده است. در ذیل آن نیز معرفی برخی اعلام و اماکن و توضیحات مفیدی به قلم محقق اثر ارائه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.