الدلائل في غريب الحديث

الدلائل في غريب الحديث‏
پدیدآوران	سرقسطی، قاسم بن ثابت (نويسنده) قناص، محمد بن عبدالله (محقق)
ناشر	مکتبة العبيکان
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	مجلد1: 2001م , 1422ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏

الدلائل في غريب الحديث، اثر محمدقاسم بن ثابت سرقسطی (متوفی 302ق) به تحقیق دکتر محمد بن عبدالله قنّاص، کتابی است سه‎جلدی در یک مجلد با موضوع رفع مشکل از فهم واژگان روایات اسلامی.

گویا غرض اصلی نویسنده از نگارش این اثر، تذییل بر غریب الحدیث ابوعبید و ابن قتیبه به استدراک ما فات از احادیث و آثار مشتمل بر الفاظ غریب این کتاب‎ها بوده که محتاج بیان و توضیح و تفسیر بوده‎اند.

ساختار

کتاب سه جلد دارد که به‎صورت مجلد در یک جلد ارائه شده است؛ جلد اول حاوی مقدمه محقق (شامل دو بخش درباره مؤلف، کتاب و نسبت آن به مؤلف و توضیح تحقیق) و محتوای مطالب است و سایر مجلدات در ادامه محتوای مطالب.

نویسنده در این اثر به بیان غریب الحدیث پرداخته و روایات را از پیامبر اکرم(ص) تا تابعین تابعین آورده؛ بدین‎صورت که بعد از نقل احادیث پیامبر(ص)، احادیث صحابه را از خلیفه اول ذکر کرده و با مروان بن حکم پایان داده است. او پس‎ازآن احادیث همسران پیامبر اکرم(ص) و دیگر زنان صحابه را ذکر نموده است. وی از شیوه تفسیر حدیث به حدیث و اقوال صحابه در نگارش این اثر بهره برده است. محقق به‎صورت مفصل درباره روش نویسنده در مقدمه‎اش به بحث نشسته که توضیحات او در ادامه مقاله خواهد آمد

گزارش محتوا

پیش از محتوای کتاب، محققش دکتر محمد بن عبدالله قناص، مقدمه مفصلی بر آن نوشته و در آن ترجمه‎ای از نویسنده ارائه کرده، درباره کتاب توضیح داده و درباره نسبت کتاب به مؤلف و تحقیقی که در اثر انجام داده نوشته است.

موضوع این کتاب همان‎طور که از آن معلوم است غرائب حدیث است. پیش از نویسنده این کتاب نیز کسانی درباره غریب الحدیث مطلب نوشته بودند. مثلاً دو تا از بهترین کتاب‎های سابق بر این اثر در غریب الحدیث کتاب‎های ابوعبید و ابن قتیبه در غریب الحدیث هستند که آنچه را که از دید پیشینیان مخفی مانده بود را ذکر کردند. قاسم بن ثابت سرقسطی پس از اطلاع از کتاب‎های ابوعبید و ابن قتیبه که در اندلس منتشر شده بودند و استفاده از آن‎ها میان علما متداول بود، تصمیم بر تکمیل این کتاب‎ها و استیفای مواردی که از نویسندگان آن‎ها فوت شده بود، گرفت؛ وی در «الدلائل» به تذییل و استدراک مواردی از این دو کتاب پرداخته است. ابوالربیع ابن سالم درباره موضوع کتاب گفته است: «من تألیف بلادنا کتاب الدلائل فی الغریب مما لم یذکره ابوعبید و لا ابن قتیبه لقاسم بن ثابت». خود نویسنده نیز در لابه‎لای مطالب کتاب گاهی به این مطلب اشاره کرده است که این اثر ذیل و تتمیمی است بر کارهای ابوعبید و ابن قتیبه مثلاً در شماره 45 می‎گوید: «و هذا حدیث قد ذکره ابوعبید الا ان فی استدارته للعرب وجها لم یذکره ابوعبید، فاجتلبناه لذلک و هو إن شاء الله وجه الحدیث» یا در شماره 42 می‎نویسد: «و أرم الرجل: إذا سکت و ضم شفتیه و قد تقدم تفسیره فی کتاب ابی محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه» و... . علاوه بر این مورد، وی در تفسیر و شرح احادیث نیز مواردی را ذکر کرده که آن‎ها از آن اعراض کرده‎اند مثلاً احادیث شماره 45 و 314.

ظاهراً در ابتدای نسخه خطی این کتاب مقدمه‎ای از مؤلف بوده که از بین رفته ازاین‎رو شیوه تصنیفش به قلم خودش را نداریم لذا باید این شیوه را از میان متن کتاب استخراج کرد. محقق کتاب روش نویسنده را در این اثر به شکل ذیل توضیح می‎دهد:

1. او در ترتیب و تنظیم مطالب از ابوعبید و ابن قتیبه پیروی کرده است؛ یعنی با احادیث پیامبر(ص) آغاز و پس‎ازآن احادیث صحابه را ذکر کرده و در میان آنان خلفا را مقدم نموده و به ترتیب لحاظ نموده است. سپس احادیث عشره مبشره را آورده است، پس‎ازآن آثار تابعین و اتباع تابعین را ذکر کرده و کتاب را با ذکر احادیث منثور پایان داده است.
2. وی ابتدا حدیث یا اثر را آورده و سپس إسنادش را. او در مواردی که حدیث طولانی بوده بر آن میزانی از حدیث که مورد احتیاج بوده، اکتفا کرده است و به بقیه حدیث با کلماتی مانند «و ذکر الحدیث» یا «و ذکر حدیثا طویلا» یا «الحدیث بطوله» یا «فی حدیث طویل هذا فیه» اشاره کرده است.
3. سرقسطی اسانید احادیث و آثار را در غالب موارد متصلاً ذکر می‎کند و در برخی موارد اسناد را معلق می‎گذارد و می‎گوید: «یرویه فلان» یا «یروی عن فلان» و در برخی مواقع حدیث را بدون سند ذکر می‎کند. مخصوصاً در موردی که در تضاعیف کلامش به آن استشهاد می‎کند.
4. نویسنده بر احادیث مرفوع و موقوف و مقطوع و مانند آن از اقوال صحابه و ... نیز اطلاق لفظ حدیث کرده است.
5. نویسنده بر ذکر آنچه اساتیدش یا دیگران درباره حدیث بیان کرده‎اند مانند مواردی که متعلق به روایت یا درایت و... است، امانت‎دار و حافظ است مانند روایت 31، 61، 62 و... .
6. مؤلف عنایت خاصی به آنچه اساتیدش و دیگران درباره الفاظ غریبه و معانی مشکله ذکر کرده‎اند دارد.
7. مؤلف در تفسیرش درباره الفاظ و شرح معانی، شیوه جمع الفاظ و روایات مختلفه و یاری جستن از آن در روشن‎سازی منظورش را پیش گرفته و در بسیاری از موارد شاهدیم که مثلاً حدیثی را با اسنادش ذکر می‎کند و می‎گوید: و بغیر هذا الاسناد کذا و کذا؛ مانند 449، 445، 437 و... . مثلاً در حدیث 449 حدیث ابوذر با مضمون ان الله یبغض الخال المقل و الشیخ الزانی و... را ذکر کرده و در ادامه آن می‎گوید: و فی غیر هذا الاسناد: و العائل: المزهو.
8. نویسنده در این کتاب بر تفسیر حدیث به حدیث تلاش دارد. وی همچنین از تفسیر حدیث با اقوال صحابه و تفسیر اقوال صحابه با کلام یکدیگر نیز استفاده می‎کند و در توضیح این کلمات و روایات از لغت عرب هم بهره می‎برد. عنوان کتاب نیز مشیر به این مطلب هست زیرا عنوانش «الدلائل علی معانی الحدیث بالمثل و الشاهد» است که به معنی شرح حدیث به مماثلش و مشابهش از احادیث و آثار است.
9. نویسنده قول در توضیح الفاظی که بیش از یک وجه دارند تفصیل داده و مأخذ لغوی در آن را توضیح داده است مثلاً روایت 612، 568، 501 و... .
10. سرقسطی بر توجیه احادیثی که در نظرش با احادیث دیگر معارضند و همچنین آثاری که فکر می‎کند با آنچه در سنت هست مخالفند، می‎کوشد؛ مانند شماره 495، 266 و ...
11. همچنین او مواردی که در روایت هست و به نظرش وجهی برای آن در لغت نیست را توجیه می‎کند. مثلاً کلمه نثد در شماره 252.
12. او در کتاب، برخی مسائل فقهی را عرضه کرده و وجه استنباط از نص را در مسئله مورد نظر توضیح داده است.
13. وی در کتابش به بیان اوهام محدثین و تصحیفشان و... توجه دارد.

غالب بر روش مؤلف در شرح الفاظ غریبه، توسع و استقصاء به ذکر اقوال ائمه لغت و اشتقاق و مصادر و غیره است.

محقق در مقدمه‎اش اهم ممیزات کتاب و اقوال علما در ثنای این اثر و... را ذکر می‎کند.

وضعیت کتاب

فهارس فنی کتاب در انتهای آن ذکر شده که به ترتیب ذیل است: فهرست‎های قرآن کریم، احادیث، آثار، موضوعات، راویان، اعلام، الفاظ لغوی، اشعار، اراجیز، اماکن، روزها و وقایع، امت‎ها و قبایل، مثال‎ها و منابع و مآخذ.

این کتاب، نزد تراجم‎نویسنان به «الدلائل» معروف است و برخی کلمه «غریب الحدیث» را به آن افزوده‎اند. در اولین صفحه نسخه خطی رباط آمده: «كتاب شرح الحديث بلغاته و أمثاله و شاهده» و در ابتدای بخش سوم: «كتاب الدلائل في معاني الحديث» و در آخر کتاب: «كمل كتاب الدلائل علی معانی الحديث بالشاهد و المثل» و در ابتدای بخش دوم از نسخه خطی کتابخانه ظاهریه آمده: «السفر الثاني من كتاب غريب حديث رسول‎الله(ص) و الصحابه و التابعین رحمهم‎الله و ما جاء في ذلك من اللغات و الأمثال و المصادر و الشاهد». ابن خیر این اثر با نام: «شرح غريب الحديث و معانيه» ذکر کرده و پس‎ازآن گفته: این کتاب به الدلائل نامیده شده است و ابن عطیه نیز آن را با نام «الدلائل في شرح غريب حديث رسول‎الله(ص) مما ليس في كتاب ابي عبيد و لا ابن قتیبه» نامیده. با همه این توصیفات به نظر می‎رسد مؤلف، این کتاب را «الدلائل» نامیده و سپس کسانی که از آن مطلع شده‎اند چیزی در توضیح آن بر نام آن افزوده‎اند.

محقق در تحقیق این اثر بر دو نسخه خطی اعتماد کرده که عبارت است از نسخه خطی رباط در سه بخش به شماره 197 و نسخه خطی کتابخانه ظاهریه در دو بخش که بخش دومش باقی مانده و از احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابی‎طالب(ع) آغاز می‎شود و در این کتابخانه به شماره 1579 موجود است. تصویری از این نسخه در کتابخانه اسلامی مدینه به شماره 3174 وجود دارد.

منبع مقاله

مقدمه محقق کتاب.