اسماعیلی، احمد بن ابراهیم

اسماعيلي، احمد بن ابراهيم

نام	اسماعيلي، احمد بن ابراهيم
نام‌های دیگر	اسماعيلي، ابو بکر احمد
نام پدر
متولد	/ 277ق
محل تولد
رحلت	/ 371ق
اساتید
برخی آثار
کد مؤلف	AUTHORCODE49893AUTHORCODE

احمد بن ابراهیم اسماعیلی (277-371ق) از علما و ائمه اهل سنت در قرن‎های سوم و چهارم و از بزرگان علمای شافعی. فقیه، محدث و صاحب کتاب المستخرج علی صحیح البخاری.

تولد

ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن عباس بن مرداس اسماعیلی، در سال 277 هجری به دنیا آمد. درباره لفظ اسماعیلی در فامیلی او، سمعانی گفته، «الاسماعیلی بکسر الالف و سکون السین المهملة و فتح المیم، و کسر العین المهملة بعد یاء منقوطة باثنتین من تحتها، هذه النسبة الی جماعة اسمهم اسماعیل، منهم ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن العباس ابن مرداس الاسماعیلی.» یعنی نسبت اسماعیلی، مربوط به جماعتی است که نامشان اسماعیل است و ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل... از این اشخاص است.

ویژگی‎های علمی

او در سن بسیار کمی علم‎آموزی را شروع کرد تا جایی که از او منقول است که با خط خودش از احمد بن خالد دامغانی املایی در شش‎سالگی نوشته است.

برخی درباره او می‎گویند: شخصیت علمی‎اش را مدیون نیکی‎هایی است که به پدر و مادرش کرد؛ و همچنین این امر در برکتی که در نسلش ظاهر شد، مشخص گشت که اسماعیل ابوسعد یکی از آنان است.

سفرهای زیاد جهت سماع حدیث، از ویژگی‎های دیگر اوست تا جایی که ابن کثیر درباره او می‎گوید: «الرّحّال الجوّال». سمعانی می‎گوید: به عراق و حجاز سفر کرد. حافظ ذهبی نیز درباره او می‎گوید: او حدود سیصد شیخ دید. و دکتر زیاد محمد منصور این عدد را (با توجه به مصادری که خود او در کتاب معجمش ذکر کرده) به چهارصد نفر می‎رساند.

دلایل امامت او

دلایل امامت و استادی او در مذهب اهل سنت را با توجه به دو مورد زیر می‎توان تأیید کرد:

1. رحلت علما برای سماع از او (تا جایی که ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی چند مرتبه برای استماع از او سفر کرد ولی موفق به دیدارش نشد و قاضی ابوالطیب طبری که وقتی به محضر او رسید که شیخ مرده بود).
2. شهادت علما به امامتش؛ از حاکم، اجماع بر امامت او نقل شده، و ابوالفضل جعفر بن فضل بن فرات، ابن جوزی، ابن عبدالهادی، ابن قاضی شهبه دمشقی و دیگران درباره او عباراتی دارند و حافظ ابن کثیر درباره او گفته: «الحافظ الکبیر».
3. امامت در اسناد حدیث و نقد آن، جرح و تعدیل، فقه. دلایل امامت اسماعیلی در علم حدیث بسیار است؛ شهادت علما در این رابطه فراوان است و اقرار به اینکه او یکی از حفاظ است معلوم است و ذکر شد، او مصنفات حدیثی زیادی دارد و کلمات زیادی از او در جرح و تعدیل روات هست که در کتاب‎های رجالی موجود است.
4. وی علاوه بر امامت در حدیث، امامت در جرح و تعدیل هم داشت؛ کلمات احمد بن جشمرد بزّاز جرجانی، احمد بن عباس عدوی استرآبادی، احمد بن ابراهیم ابومعاذ خُمری معروف به تنوری و دیگران در استناد به صدق و کذب و... راویان حدیث به کلمات اسماعیلی گواه بر این امر است.
5. او علاوه بر تبحر در حدیث، در کلام علما به‎عنوان فقیه بزرگ هم شناخته می‎شد؛ مثلاً حاکم در توصیف او گفته: «شیخ المحدثین و الفقهاء»؛ یا اینکه ابن قاضی شهبه دمشقی درباره‎اش می‎نویسد: «ابوبکر الاسماعیلی الفقیه الحافظ، احد کبراء الشافعیة فقها و حدیثاً و تصنیفاً». از تاج‎الدین سبکی هم عبارت «امام اهل جرجان و المرجوع الیه فی الفقه و الحدیث» درباره او هست. دیگران نیز سخنان این‎چنین درباره او دارند.

اساتید

او اساتید فراوانی دید و مشایخش را تا چهارصد نفر ذکر کرده‎اند. ازاین‎جهت ذکر همه آنان نیازمند کتابی مجزاست. در اینجا از برخی از مشهورترین اساتیدش نام می‎بریم:

1. ابوبکر جعفر بن محمد بن حسن بن مستفاض فریابی؛
2. محمد بن عثمان بن محمد بن ابراهیم بن عثمان بن ابی شیبه عبسی مولاهم کوفی؛
3. ابوبکر محمد بن اسحاق بن خزیمه نیشابوری؛
4. ابویعلی احمد بن علی بن مثنای موصلی.

مشهورترین شاگردان

او شاگردان بسیاری داشت به برخی از آن‎ها که از ائمه زمان خودشان بودند، اشاره می‎شود:

1. ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن حمدویه بن نعیم حاکم نیشابوری معروف به ابن بیّع
2. ابوبکر احمد بن محمد بن احمد بن غالب خوارزمی معروف به برقانی
3. ابوالقاسم حمزة بن یوسف بن ابراهیم بن موسای سهمی جرجانی قرشی.

عقیده او

شکی در این نیست که اسماعیلی بر مذهب اهل سنت و جماعت بود، بلکه او از ائمه آنان به شمار می‎رود؛ این امر را از میان مؤلفاتش می‎توان فهمید. ازآنجایی‎که او از ائمه قرن سوم و چهارم بود، و در این دوره زمانی ائمه حدیث و فقه اهل سنت، جایگاه والایی دارند، او نیز از ائمه والامقام میان اهل سنت است.

وفات

حمزة بن یوسف سهمی در حزن علما در سال وفات او می‎نویسد: در سال 371ق در بغداد بودم و نوشته‎ای درباره وفات شیخ ابوبکر اسماعیلی به دستم رسید. در آن جمیع فقها و متفقهه که ابوالحسن یعقوب بن موسای اردبیلی، ابوحسین حلالی طبری، ابوالطیب خوارزمی، ابوالفضل نسوی، ابوبکر دقاق، ابوحامد اسفراینی و جماعتی دیگر بودند. آنان با فقیه ابوالقاسم دارکی در مسجد او سه یا پنج روز جلوس داشتند و شخصیت‎های علمی و اشراف و تجار و... بغداد می‎آمدند و در این مجلس عزا حضور می‎یافتند و عزاداری می‎کردند. در این میان، سیصد تن از فقها و جماعتی از مشایخ اهل سنت که بر مذهب احمد بن حنبل بودند مانند ابوحسین بن سمعون و ابوالحسن تمیمی و همچنین مشایخ محدثین مانند قاضی جراحی ابوالحسن، و ابوالحسین بن مظفر و ابوالحسن دارقطنی، ابوحفص بن شاهین، ابوحفص زیات، ابوبکر بن اسماعیل، ابوحفص کتانی و دیگران، حضور داشتند.

آثار

مصنفات زیادی از او به‎جامانده که در میان علما مشهور است؛ ابن عبدالهادی از میان مصنفات وی از «الصحیح»، «المعجم» و «مسند عمر» نام می‎برد. حمزة بن یوسف سهمی در این رابطه می‎نویسد: «سألنی الوزیر ابوالفضل جعفر ابن الفضل ابن الفرات بمصر عن ابی‎بکر الاسماعیلی و ما صنّف و جمع و سیره، فکنت اخبره بما صنف من الکتب و جمع المسانید و المقلین 30 الف، و تخریجه علی کتاب محمد بن اسماعیل البخاری، و جمیع سیره، فتعجب من ذلک، و قال: لقد کان رزق من العلم و الجاه و کان له صیت حسن». علمایی چون ابن کثیر و ذهبی، مصنفات حدیثی او را ستوده‎اند.

شرح کتاب‎های او چنین است:

1. المستخرج علی صحيح البخاري؛
2. المدخل؛
3. المسند الكبير؛
4. مسند عمر؛
5. مسند علي؛
6. مسند يحيی الأنصاري؛
7. حديث يحيی بن ابي کثير؛
8. الفرائد؛
9. العوالي؛
10. كتاب أحاديث الأعمش؛
11. حديث بالمكتبة الظاهرية؛
12. سؤالات السهمي؛
13. معجم الصحابة؛
14. سؤالات البرقاني؛
15. رسالة في العقيدة؛
16. كتاب في الفقه.

منبع مقاله

1. حمد بن ابراهیم بن محمد العثمان، شرح إعتقاد أئمة الحدیث، مکتبة الرشد، المملکة العربیة السعودیة، الطبعة الاولی 1430ق / 2009م.
2. زیاد محمد منصور، المعجم فی اسامی شیوخ ابی بکر الاسماعیلی تألیف احمد بن ابراهیم اسماعیلی، مکتبة العلوم و الحکم، مدینه، 1410ق.