خیالی، احمد بن موسی

احمد بن موسی خیالی

نام	احمد بن موسی خیالی
نام‌های دیگر	خيالي، شمس?الدين احمد
نام پدر
متولد	/ 829ق
محل تولد
رحلت	/ 862ق
اساتید
برخی آثار	‏الخيالي علي شرح العقايد النسفيه
کد مؤلف	AUTHORCODE08161AUTHORCODE

احمد بن موسی خیالی، از عالمان حنفی و صاحب تألیفات متعدد (بیشتر حواشی و تعلیقات) در فقه، اصول، کلام و تفسیر می‎باشد.

نام، لقب، کنیه و نسب

تراجم‎نویسان بر اینکه نام وی احمد بن موسی است، اتفاق نظر دارند؛ چنان‎که اشاره دارند که لقبش شمس‎الدین است. او در میان اهل ‎علم به خیالی شهرت دارد. به دلیل مذهب حنفی‎اش او را «حنفی» و به دلیل نسبتش به روم وی را «رومی» نیز خوانده‎اند.

زادگاه و زادروز

در منابع، اشاره دقیق یا تقریبی به زادگاه وی نشده است و نهایت چیزی که درباره‎اش می‎توان گفت این است که وی از علمای ترک بوده و در دولت عثمانی زندگی کرده است.

به‎جز زرکلی در «الأعلام»، کسی به‎صراحت به سال تولد خیالی اشاره نکرده و سایرین (به‎جز طاش کبری‎زاده و شوکانی) تنها تاریخ وفات وی یا مدت عمرش را آورده‎اند. به‎‎هرحال، هم تاریخ ولادتش اختلافی است و هم تاریخ وفاتش و دستیابی به اطلاعات دقیق در این مورد نیازمند تحقیق است. وفاتش را در اوایل دهه 860 و سال‎های 862، 870 و 886ق، ذکر کرده‎اند. درباره سال ولادتش نیز میان سال‎های 829 و 823ق، اختلاف است. به نظر می‎رسد اگر به تصریح زرکلی به سال تولدش در 829ق/1425م و به قول لکنوی و دیگران در مورد سال وفاتش در 862ق/1458م اعتماد شود، عمر خیالی 33 سال شده و به‎نوعی بین اختلافات، جمع صورت می‎پذیرد.

عادات و خلقیات

او در روز یک ‎مرتبه غذا می‎خورد و به همین دلیل بسیار نحیف بود. شاگردش «غیاث‎الدین» می‎نویسد: من دو سال ملازم او بودم و در شهر «ازنیق» نزد او قرائت کردم. هیچ‎گاه ندیدم خوشحال باشد یا بخندد. دائم الصمت و همواره مشغول به عبادت و ملاحظه در دقائق علمی بود و جز در مباحثات علمی، صحبت نمی‎کرد. احمد خیالی، همان طور که در علم‎آموزی می‎کوشید، در عمل به آداب سلوک نیز تلاش می‎کرد؛ وی تصوف و تلقین ذکر را به‎صورت عملی تجربه کرد. استاد او در تلقین ذکر، شیخ عبدالرحیم مرزیغونی بود.

تحصیل

پدر خیالی، قاضی بوده است. او اولین استاد احمد، بوده و مبانی علوم را به او آموخته است. احمد بن موسی، پس از آموزش مبانی به خدمت مولی خضر بن جلال‎الدین درآمد و به یادگیری معقول و منقول پرداخت. او پس از آن در برخی مدارس به تدریس پرداخت و سپس به مدرسه فلیپ منتقل شد. پس از وفات «تاج‎الدین» مشهور به ابن خطیب، مدرّس مدرسه «ازنیق»، محمود پاشای وزیر، خیالی را به سلطان محمد خان پیشنهاد نمود. سلطان گفت: آیا او همان نیست که بر «شرح العقائد» حاشیه نوشته و نام تو را در آن ذکر نموده؟ وزیر گفت: آری. سلطان گفت: او لایق چنین منصبی است؛ مدرسه مذکور را به او بسپار و روزی 130 درهم اجرت برای او معین کن. احمد در آن زمان در سفر حج بود و وقتی محمود پاشا به وی رسید و تکلیف این مسئولیت را برایش مطرح کرد، آن را نپذیرفت و در جواب اصرار وزیر بر این امر، به او گفت: اگر تو وزارتت و سلطان، سلطنتش را به من ببخشد، این سفر را وانمی‎گذارم... او پس از بازگشت از حج، آن مسئولیت را پذیرفت، ولی اجل بیش از چند سال بر انجام این کار مهلتش نداد.

اساتید

نویسندگان، به‎جز پدر خیالی و خضر بن جلال‎الدین و شیخ زین‎الدین خافی (استاد ذکرش)، از کس دیگری به‎عنوان استاد او نام نبرده‎اند.

شاگردان

1. شیخ امراللّه بن آق شمس‎الدین، نوه شیخ شهاب‎الدین سهروردی؛
2. غیاث‎الدین، پسر برادر شیخ شمس‎الدین؛
3. کمال‎الدین اسماعیل، مشهور به قره کمال.

آثار

1. حواش على شرح السعد على العقائد النسفية؛
2. حاشية على شرح الشريف الجرجاني للعقائد العضدية؛
3. حواش على أوائل شرح التجريد للطوسي؛
4. تعليقة على شرح المقاصد؛
5. حاشية على تفسير البيضاوي؛
6. شرح القصيدة النونية؛
7. حاشية على حاشية الجرجاني على شرح الإيجي على مختصر ابن الحاجب؛
8. حاشية على التلويح؛
9. حاشية على وقاية الرواية في مسائل الهداية.

منابع مقاله

خضر بک، خضر بن جلال‎الدین، شرح العلامة الخیالي علی النونية، تحقیق عبدالنصیر ناتور ملیباری هندی، مكتبة وهبة، قاهره، 1429ق/2008م.