تاج القصص

‏تاج القصص
پدیدآوران	بخاري، احمد بن محمد (نويسنده) آل داود، علی (مصحح و مقدمه نويس)
ناشر	فرهنگستان زبان و ادب فارسي. گروه نشر آثار
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش, مجلد2: 1386ش,
شابک	‎978-964-7531-69-6
موضوع	پيامبران - داستان قرآن - قصه‎ها نثر فارسي - قرن 5ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏88‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏3‎‏ت‎‏2‏

تاج القصص، اثر ابونصر احمد بن محمد بخاری، کتابی است دو جلدی به زبان فارسی با موضوع علوم قرآنی و داستان‌های قرآن. این اثر به تصحیح سید علی آل ‌داود رسیده و همو مقدمه کاملی بر آن نوشته است. نویسنده در این اثر در پی بیان داستان‌های قرآنی است و در راستای بیان این داستان‌ها باورهای عامیانه را نیز در میان مطالب کتاب گنجانده است و حتی می‌توان گفت برخی از مطالب کتاب زاییده ذهن اسطوره‌ساز خود اوست.

ساختار

کتاب دارای دو جلد است. جلد اول حاوی مقدمه مفصلی از محقق و محتوای مطالب در پنجاه‌وچهار فصل تا قصه یعقوب نبی(ع) است. جلد دوم نیز حاوی مقدمه‌ای مختصر و بیان داستان یوسف پیامبر(ع) در چهل مجلس است.

گزارش محتوا

«این کتاب که در متن اثر و در فهارس نسخ خطی از آن با نام تاج القصص یاد می‌شود، در شمار مهم‌ترین متون فارسی قرن پنجم هجری و سال تألیف آن به تصریح مؤلف در سرآغاز جلد دوم در 475 ق/1082م، است. بااینکه نسخ خطی موجود این اثر بی‌تردید در ادوار گوناگون دستخوش تصرف و تغییر فراوان شده، لکن این نکته از اهمیت اصل کتاب نمی‌کاهد. مؤلف اصلی و نگارنده این کتاب ابونصر احمد بخاری است و وی آن را در سال مذکور از استادش ابوالقاسم محمود جیهانی در بلخ شنیده و مطالب او را همراه با سخنانی از خود به رشته نگارش درآورده است. طبعا انشای کتاب و نثر آن را باید اثر بخاری دانست؛ گو آنکه به‌یقین بخش‌های اصلی کتاب، زاده طبع ابوالقاسم محمود جیهانی از دانشمندان ناشناخته آن روزگار است.

موضوع تاج القصص، داستان‌های پیامبران به زبان فارسی است. بااینکه پیش از نگارش این کتاب، چند ترجمه و تفسیر قرآن کریم به فارسی تألیف شده بود، لیکن در موضوع داستان‌های انبیا تا این زمان، کتابی مستقل با این تفصیل پدید نیامده بود. قصص الانبیای نیشابوری، هرچند اثری متعلق به قرن پنجم شمرده شده، لیکن سال تألیف آن به‌دقت معین نیست و محتملا هم‌زمان با تاج القصص یا اندکی پس از آن به رشته نگارش درآمده است؛ اما قصص الانبیای نیشابوری از نظر حجم و مقدار از نیمِ تاج القصص کوتاه‌تر است.

در تفاسیر فارسی قرآن کریم - آنها که پیش از تاج القصص تألیف شده - ‌از جمله در ترجمه تفسیر طبری، قصه‌های انبیا مندرج است، اما هیچ‌یک از این تفاسیر را به‌تنهایی نمی‌توان در زمره کتب قصص الانبیا بشمار آورد؛ در هر اثر ملخص داستان‌های برخی از پیامبران درج شده است.

تاج القصص هرچند تقسیم‌بندی خاص ندارد، اما ‌می‌توان آن را به سه مجلد منقسم کرد: مجلد اول حاوی مقدمه مفصل و داستان پیامبران از آدم(ع) تا پایان قصه یعقوب(ع). داستان آدم و ابراهیم(ع) در این قسمت با تفصیل هرچه تمام‌تر آورده شده و احتمالا در هیچ‌یک از کتب تاریخ انبیا با این شرح و بسط ذکر نشده است. مجلد دوم داستان یوسف پیامبر در چهل مجلس و کتابی مستقل و مفصل از نظر حجم اندکی از جلد اول طولانی‌تر است. این مجلد نامی جداگانه دارد– أنس المريدين و روضة المحبين - ‌[یا أنيس المريدين] و ظاهرا پیش از مجلد نخست تألیف شده و سپس در متن اصلی تاج القصص جای گرفته است. برخی گفته‌اند که این دو مجلد را بعدها کسانی به‌صورت یکجا درآورده‌اند، اما نظری صحیح نیست. مجلد سوم از ابتدای داستان موسی(ع) شروع و به حوادث نخستین تاریخ اسلام، تاریخ خلفا و برخی حوادث سده اول هجری پایان می‌گیرد و شیوه تألیف آن همانند مجلد نخستین است.

در مجموع، محتوای تاج القصص شامل داستان‌هایی از آفرینش زمین و آسمان و دیگر آفریده‌ها، داستان پیامبران، داستان خلفای راشدین تا شهادت حضرت علی(ع) است و در برخی نسخه‌ها حوادث پس از آن را نیز در بر دارد. مأخذ اصلی این کتاب به‌جز کتب و منابعی که نام آ نها را مؤلف در متن اثر آورده، بیشتر، قرآن کریم و تفسیر آیات است. در هر داستان مکرّر به آیاتی از قرآن استشهاد ‌می‌نماید و سپس تواریخ صدر اسلام را به آن افزوده است.

روش تألیف مؤلف چنین است که نخست سخن خود را با ذکر یک حرف از آیات سوره‌های مختلف قرآن آغاز ‌می‌کند و پس از تفسیر آیه به شرح قصه مربوطه ‌می‌پردازد. اما شیوه تألیف أنس المريدين با سایر داستان‌ها اندکی متمایز است؛ در ابتدای هر فصل نخست یک آیه از سوره یوسف را تکرار و سپس عدد کلمات و حروف و موقعیت آیه‌ای که تفسیر شده و گاه فضیلت آیه بیان می‌شود. آنگاه آیه، تفسیر و ترجمه شده؛ گاه آیه را به‌تمامی ترجمه ‌می‌کند و گاه جزء‌جزء، سپس به پند و حکمت ‌می‌پردازد و دنبال آن آیات را به‌طور مشروح تفسیر کرده و پیش از شرح قصه یا در ضمن آن تحت عناوین «نکته» و «اشارت» و «نظیره» و امثال آن برخی حقایق و دقایق اهل معرفت و عرفا را ضمن مطالب اصلی بیان می‌دارد.

داستان‌گوییِ مؤلف گاه در ذیل تفسیر آیه و گاه به آخر آیه برده می‌شود. در ضمن، مؤلف، برخی اشعار فارسی و عربی را که بیشتر از بزرگان عرفاست نقل کرده، اما بیشتر اشعار عربی است و قطعات فارسی را معمولا از شعرای ناشناخته انتخاب کرده است. ویژگی دیگر تألیف، استفاده از روش سؤال و جواب است. هر سؤالی را که مطرح کرده بلافاصله در بخش مستقلی جواب می‌دهد.

بدین ترتیب مباحث تاج القصص، قصه‌گویی و روایت داستان‌های پیامبران به‌تنهایی نیست، بلکه مطالب گوناگون پس از ذکر آیه و تفسیر آن به‌صورت منسجم به دنبال هم آمده و آنگاه به شرح قصه می‌پردازد. گاه در میانه داستان‌سرایی به شرح موضوعات عرفانی، لطیفه‌گویی و نظیره‌پردازی و ذکر حکایات و اشعار و قطعات عربی و فارسی ‌می‌پردازد. در این قسمت معمولا مؤلف از نقل کلمات و آثار بزرگان و حکایات مربوط به آنها، خاصه آنچه که مربوط به عرفا و مفسران و مذکران است غفلت نمی‌کند و به‌عنوان شرح مطالب مورد نظر خود، گوشه‌هایی از آثار دیگران را در اثر خود مندرج ساخته است».

ویژگی‌ها

1. در این کتاب، کاتبان دوره‌های بعد از عصر مؤلف، تغییرات و تحریفات فراوان روا داشته و آن را مطابق سلیقه مردم زمان خود کتابت کرده‌اند؛ چنان‌که بیشتر نسخ خطی موجود، متناسب با نثر زمان کاتبان نسخه‌هاست و به این ترتیب در دست‌نویس‌ها بر اثر هنرنمایی‌های کاتبان و نسخه‌نویسان خدشه کلی وارد شده است.
2. باید گفت از نسخه‌های فارسی قرن چهارم و پنجم هجری، به‌ویژه آثار منثور، آنچه برجای مانده، اغلب از قرن ششم به بعد کتابت شده و معلوم نیست کاتبان تا چه اندازه در نقل مطالب رعایت امانت را کرده و تا چه حد مطالب کتاب را به زبان و لهجه خود درآورده‌اند؟ آنچه در دست است به‌طور مسلم در گذر زمان دچار تغییر و دگرگونی شده و قمست‌هایی از مآخذ جدیدتر مربوط به سده‌های بعد به آن افزوده شده است. تفکیک این قسمت‌ها از متن اصلی تاج القصص به‌آسانی ممکن نیست و باید منتظر ماند تا نسخه کهن‌تری از متن اصلی کتاب پیدا شود.
3. تحریرهای متعدد که در قرون مختلف از این کتاب انجام شده و نسخه‌های آن اکنون برجای مانده، همه دلالت دارد که این اثر مورد توجه اهل علم و نیز عامه مردم قرار داشته و هر زمان کاتبان کوشش ‌می‌کردند آن را مطابق پسند اهل زمانه درآورند.
4. اهمیت دیگر تاج القصص در آن است که مؤلف همچون برخی مفسران تفاسیر مهم قرآن کریم کوشش کرده تا داده‌های عامیانه را در اثر خود وارد ساخته و از برخی روایات رایج در میان عامه استفاده نماید. حتی ممکن است بعضی از سخنان و گفته‌های مندرج در آن صرفا زاده ذهن خلاق و اسطوره‌ساز مؤلف آن بوده باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب جلد اول در آغاز آن و فهارس فنی (شامل فهرست اعلام، نام جاها، کتاب‌ها، واژه‌ها و ترکیبات فارسی، اشعار فارسی، اشعار عربی، آیات قرآنی، احادیث و گزیده عبارت‌های عربی)، در پایان آن ذکر شده است. جلد دوم فقط فهارس فنی مزبور را در پایان خود دارد و فاقد فهرست مطالب است.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.