ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری

ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری
پدیدآوران	برگل، یوری انوخوویچ (مترجم) منزوی، احمد (محرر) ایزدی، سیروس (مترجم) استوری، چارلز آمبروز (نویسنده) کشاورز، کریم (مترجم) آرین‌پور، یحیی (مترجم)
ناشر	وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی (پژوهشگاه)
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1362 ش
چاپ	1
موضوع	ادبیات فارسی - سرگذشت نامه و کتاب‎شناسی قرآن - کتاب‎شناسی نسخه‌های خطی فارسی - فهرستها
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏Z‎‏ ‎‏78‎‏35‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏52‎‏ ‎‏الف‎‏4

ادبيات فارسی بر مبناى تأليف استورى، برگردانى فارسی، در دو جلد، از ترجمه روسى اثر معروف استورى در معرفى متون فارسی است. استورى این کتاب را بيشتر به عنوان راهنما تنظيم كرده است تا کتاب تاريخ ادبيات به معناى متعارف كلمه. ترجمه روسى این اثر توسط «يو.ا.برگل» و ترجمه فارسی آن توسط آقايان «يحيى آرين‌پور»، «كريم كشاورز» و «سيروس ايزدى» صورت گرفته و احمد منزوى كل كار را ویرايش و یکدست كرده است.

ساختار

کتاب در دو جلد تنظيم شده و مشتمل بر پيشگفتار چاپ فارسی به قلم احمد منزوى، پيشگفتار چاپ روسى به قلم يو.ى.بورشچفسكى و يو.ا.برگل، پيشگفتار جلد سوم چاپ روسى کتاب به قلم يو.ا.برگل، پيشگفتارهاى چاپ انگليسى به قلم استورى و پنج بخش مى‌باشد.

گزارش محتوا

اين مجموعه بزرگ‌ترين كار تحقيقى استورى است كه بيشتر عمر خویش را بر سر تأليف آن نهاده است و شامل فهرست بسيارى از کتاب‌هاى فارسی همراه با زندگى‌نامه موجز و سودمندى از نویسندگان آنهاست. چنان‌كه استورى در مقدمه جلد اول مى‌گوید: وى در نگارش این کتاب بر آن بوده كه اثرى چون تاريخ آثار عربى بروكلمان گرد آورد؛ اما شيوه طبقه‌بندى، متفاوت از شيوه بروكلمان است. او برخلاف بروكلمان كه تقسيم‌بندى کتاب خود را بر پايه دوره‌هاى تاريخى قرار داده بود، موضوع کتاب‌ها را پايه طبقه‌بندى قرار داد. در طبقه‌بندى بروكلمان همه آثارى كه متعلق به یک دوره تاريخى هستند، در یک بخش جاى مى‌گيرند، اما در حال حاضر طبقه‌بندى استورى مناسب‌تر به نظر مى‌رسد. از سوى ديگر استورى در هر موضوع، مؤلفان را پايه طبقه‌بندى قرار داد و نه کتاب‌ها را و به این ترتيب ناچار شد آثارى را كه مؤلف آنها شناخته‌شده نيست، در بخش جداگانه‌اى به نام «ملحقات» در پایان هر فصل جاى دهد؛ بدين ترتيب مآخذى كه متعلق به یک دوره هستند، در یک جا گردآورده نشده و پراكنده هستند.

ترتيب مطالب و مواد بدين شرح است:

مدخل‌ها با شماره مرتب شده‌اند. عموماًهر شماره با نام صاحب اثر و اگر صاحب اثر مجهول باشد، با نام خود اثر آغاز شده است. قسمتى از نام و مشخصات صاحب اثر كه مشهورتر است، با حروف سياه مشخص شده است. سپس اطلاعاتى مهم درباره زندگى صاحب اثر ارائه شده است. در هر مدخل، اثر يا آثارى از نویسنده در موضوع مختص هر بخش معرفى شده است. ضمنا به نوشته‌هاى ديگر او نيز تنها با ذكر نام اشاره شده است. سپس نام اثر با حروف درشت و نسخه‌بدل‌هاى درخور توجه آن ذكر و احيانا چند كلمه‌اى از آغاز اثر نقل شده است. ویژگى‌هاى اثر يا آثار ديگرى در همان موضوع و از همان نویسنده، یکى پس از ديگرى در حجمى متناسب با ارزش اثر و اطلاعات در دسترس، ياد شده است.

مشخصات نسخه‌هاى خطى موجود اثر، به ترتيب تاريخ کتابت - به استناد فهرست‌هاى کتاب‌هاى خطى كه به چاپ رسيده - با دقت تمام ذكر شده است. نسخه‌هاى خطى كه در فهرست‌هاى چاپى از آنها ذكرى نشده، ولى در جاهاى ديگر، مانند مقالات يا در پيشگفتار کتاب‌ها از آنها ياد شده، جداگانه آورده شده است. در معرفى هر نسخه خطى، درباره مزايا يا نقايص وضعيت آغاز و انجام، تاريخ دقيق يا تقريبى کتابت و تصاویر و تزيينات (مینياتور يا طلاكارى) آن اطلاعاتى داده شده است.

چاپ‌هاى متعدد اثر، اعم از كامل و ناتمام، همچنين ترجمه‌هاى آن و تحقيقاتى كه درباره آن شده، معرفى شده است. آثارى كه صاحبان آنها معلوم نبوده، جداگانه، در پایان هر بخش فهرست شده است. استورى در تأليف جامع خود از فهرست‌هاى معتبر متعددى كه به كوشش محققان غربى و شرقى تدوین شده بود، بهره جسته است.

مستندات استورى برای فراهم آوردن اطلاعات کتاب‌شناختى این اثر عبارت است از:

1. اطلاعات مستقيمى كه او از طريق رؤيت کتاب‌هاى خطى و چاپى فارسی به دست مى‌آورد.

2. فهرست‌هاى كتب خطى فارسی كه آن‌هم البته در روزگار او، در مقايسه با مجموعه دست‌نوشته‌هاى فارسی موجود در سراسر عالم چندان زياد نبود.

3. فهرست‌هاى کتاب‌هاى چاپى موجود كه در زمان تأليف کتاب ظاهرا شمار آنها چندان قابل توجه نبوده است.

استورى در طرح كلى خود، پنج مجلد برای متون فارسی در نظر گرفته بود كه مجلد اول آن در دو بخش و بخش اول از مجلد دوم آن در زمان حيات خود او منتشر شد. بقيه يادداشت‌هاى وى طى چهار دهه اخير، به همت انجمن سلطنتى آسيايى انگلستان و با همكارى کتاب‌شناسانى چند تنظيم، تكمیل و منتشر شده يا در شرف انتشار است.

موضوع بخش اول از مجلد اول (1927م) نوشته‌هاى قرآنى، تاريخ و شرح حال و موضوع بخش دوم از همین مجلد (1953م) ادامه شرح حال‌ها همراه با مقدارى اضافات و اصلاحات هر دو بخش است. در پایان این بخش، فهرست جامعى از مندرجات مجلد اول آمده است.

مجلد دوم (1958-1971م) در 3 بخش، شامل: 1. رياضيات، اوزان و مقادير، ستاره‌شناسى و جغرافيا؛ 2. پزشكى؛ 3. دايرةالمعارف‌ها، آثار متفرقه، هنرها و صنايع و علوم غريبه است. ویراستار بخش دوم این مجلد، «ج.د.پيرسن» است.

وضعيت کتاب

از اثر استورى تاكنون بخش‌هایى به شرح زير به فارسی ترجمه شده است:

جزء یکم، ادبيات قرآنى به قلم عباس اقبال كه در دفتر یکم نشريه کتابخانه مركزى دانشگاه تهران (1339ش)، پس از مرگ مترجم به چاپ رسيد. ترجمه باب رياضيات از جلد دوم، به قلم تقى بينش، كه در مجله دانشكده ادبيات مشهد (سال سوم، شماره یکم، 1346ش) منتشر شد. ترجمه «شرح احوال شعرا» (ج1، بخش2، از شماره 1088)، به قلم تقى بينش كه در مجله دانشكده ادبيات مشهد (سال سوم، شماره یکم، 1346ش) منتشر شده است.

«تذكره‌نویسى فارسی در هند و پاکستان» (تهران، 1343ش) نيز بى‌گمان ترجمه‌اى است از بخش‌هایى از اثر استورى با مطالب اضافى.

گسترده‌ترين تلاش برای ترجمه تأليف استورى به همت دو تن از کتاب‌شناسان روسى، «يو.ى. بورشچفسكى» و «يو.ا.برگل» (شامل دو بخش در 3 مجلد) صورت پذيرفت. در این ترجمه و تكمیل، تجديد نظر كلى در کتاب مورد نظر نبوده، چنان‌كه موضوع اصلى کتاب، ساختمان و شيوه انتخاب مطالب آن تغيير نكرده است. اصلاح در متن استورى تا آنجا صورت گرفته كه مطالب و آگاهى‌هاى تازه و در دسترس ايجاب مى‌كرده است. این آگاهى‌ها عمدتاً بر فهرست‌هاى نسخ خطى، چاپ‌هاى مختلف هر کتاب، تحقيقات مستقل و نگاشته‌هاى کتاب‌شناختى متكى است. مترجمان روسى، اصلاحات و اضافات مؤلف را تماماً و گاه با دشوارى وارد متن كرده و همه افزودگى‌ها و اصلاحات خود را از هرگونه و به هر اندازه كه بوده در جاى خود آورده است. از آنچه به دليل نادرستى يا به هر دليل ديگر از متن استورى حذف شده، جز در موارد معدود ياد نشده است. حاصل كار این دو مترجم روسى همان است كه در برنامه حاضر موجود است.

چاپ روسى کتاب در سه مجلد فراهم آمده است: جلد اول شامل نگاشته‌هاى قرآنى، تاريخ عمومى، تاريخ پيامبران و صدر اسلام و جز آن و جلد دوم دربرگيرنده بخش‌هاى مربوط به تاريخ ایران، آسياى میانه و سرزمین‌هاى ديگر (جز هندوستان)، و بالاخره جلد سوم مشتمل بر افزودگى‌ها و فهرست‌هاى راهنما بر جلدهاى یکم تا سوم.

احمد منزوى، با گنجاندن افزوده‌ها و اصلاحات در متن دو بخش اول، موفق شد ترجمه سه جلدى روسى را در دو مجلد جاى دهد. این ترجمه در برنامه حاضر گنجانده شده است.

نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم مترجمان روسى کتاب و نيز پاورقى‌هایى به قلم احمد منزوى و همچنين فهرست مطالب در ابتداى هر جلد مى‌باشد.

منابع مقاله

1. پيشگفتار احمد منزوى بر کتاب.

2. كيوانى، مجدالدين، فرهنگ آثار ایرانى - اسلامى، ج1، ص172-173.

3. همو، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج8، ص216-217، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران، 1377.

4. روح‌بخشان، ع، دانشنامه زبان و ادب فارسی، ج1، ص375.

5. ياحقى، محمدجعفر، همان، ج2، ص180.

6. كرم رضايى، پريسا، کتاب ماه كليات، شهريور و مهر 1382، ش69 و70، ص138-145.