قصران (کوهسران)

قصران (کوهسران): مباحث تاریخی و جغرافیائی و اجتماعی و مذهبی و وصف آتشگاه منطقه کوهستانی ری باستان و طهران کنونی
پدیدآوران	کریمان، حسین (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	مباحث تاریخی و جغرافیائی و اجتماعی و مذهبی و وصف آتشگاه منطقه کوهستانی ری باستان و طهران کنونی
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1385 ش
چاپ	2
شابک	‎978-964-528-100-5
موضوع	تهران - آداب و رسوم و زندگی اجتماعی تهران - تاریخ جغرافیای تاریخی ری - تاریخ قطران - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2113‎‏ ‎‏/‎‏ص‎‏4‎‏ک‎‏4‎‏

قصران(کوهسران)، از آثار ارزشمند استاد حسين كريمان است كه در نوع خود بى‌نظير مى‌باشد؛ شامل مباحث تاريخى، جغرافيايى، اجتماعى، مذهبى و آتشگاه منطقه كوهستانى رى باستان و تهران كنونى است كه به بهترين صورت در دو مجلد از طرف انجمن آثار ملى در سال 1356 با نقشه جغرافیایی انتشار يافته است.

موضوع كتاب به كوهستان‌هاى اطراف رى قديم، آبادى‌ها، مردم، مذهب، گويش، آداب، رسوم، مثل‌ها و واژه‌هاى آنان مربوط مى‌شود. حدود منطقه مزبور از جنوب كوه بى‌بى شهربانو (شمال غربى ورامين) و از شمال نور مازندران و از شرق دماوند و از غرب دره كرج است.

ساختار

در تاريخ دي ماه سال 1385، جناب آقاي عليرضا نظر آهاري، رئيس شورای اسلامی شهرستان شميرانات مقدمه‌اي بر اين كتاب نوشته است، بعد از آن پيش‌گفتاري از آقاي محمدرضا نصيري قائم مقام انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، همچنين پيش‌گفتاري ديگر از مؤلف در سال 1356 ه.ش درباره ري و وجه تسميه قصران، اخبار مندرج از قصران كه در كتاب ذكر گرديده، اشاره شده است.

شامل سه باب می‌باشد كه باب اول دارای چهار فصل؛ شامل تعريف، تاريخ قصران، آبادى‌هاي قصران و رجال قصران مى‌باشد. باب دوم؛ شامل دو فصل درباره مذهب پيش از اسلام و بعد از اسلام در قصران مى‌باشد. باب سوم كتاب؛ شامل سه فصل كه دربردارنده كلياتي در گويش مردم قصران و انتخاب گويش ديه آهار، پارهاي از آداب، رسوم و فصل سوم پيرامون واژها و فهرست‌هاي كتاب می‌باشد.

گزارش محتوا

مطالب مهمى كه در كتاب مى‌خوانيم؛ شامل: پايه اعتبار و ارجمندى ناحيه قصران، قصران و شاعران بزرگ، حدود قصران، ناحيه قصران و تقسيمات كشورى كنونى آن، وجه تسميه قصران، زمين شناسى قصران، تقسيم قصران به دو قسمت قصران داخل و قصران خارج، تاريخ قصران، آبادى‌هاى قصران، قصران داخل، قصران خارج و رجال قصران مى‌باشد.

استاد كريمان درباره واژه قصران و وسعت و چگونگى آن و تقسيم نواحى رى در باب اول، فصل آبادى‌هاي قصران، به دو بخش مى‌نويسد:

1. منطقه كوهستانى كه اراضى شمال و پارهاى از شرق و غرب حوزه وى را شامل مى‌شده و تا مرز مازندران ادامه مى‌يافته و به سبب خنكى و اعتدال هوا جنبه ييلاقى براى رى داشته است.
2. منطقه جلگه‌اى كه بخشى عمده از اراضى جنوبى و جنوب شرقى و جنوب غربى اين حوزه را در بر داشته و تا حد قم مى‌رسيده و گرمسير بوده است.

منطقه نخستين موضوع سخن در كتاب حاضر است و به مناسبت كوهستانى بودن محل آنجا را (قصران) معرّب (كوهسران) يا (كوهساران) مى‌خواندند.

اين منطقه خود به (قصران داخل) و قصران خارج انقسام مى‌يافته و قصران داخل، آبادى‌هاى داخل دره‌هاى متفرع از سلسله كوه دماوند و توچال تا نور و لاريجان مازندران و قصران خارج آبادى‌هاى واقع در جنوب اين سلسله كوه تا شهر بزرگ رى را فرا مى‌گرفته است و اعتدال هواى آبادى‌هاى (قصران داخل) بيش از قصران خارج است.

تهران پايتخت كشور كه اكنون بدين پايه از وسعت و شهرت رسيده است، در ازمنه پيشين يكى از ديه‌هاى كم اهميت قصران خارج بوده است.

نام قصران، بر پايه پژوهش‌هاى مؤلف كتاب، نخستين بار در منابع مورد استفاده و در احوال محمد بن ابان قصرانى معاصر با هارون الرشيد و مأمون نيمه دوم قرن دوم هجرى آمده است و ظاهراً آخرين منبع هم، سفرنامه سانسون در عهد شاه سليمان صفوى است كه در آن به جاى (ايالت رى)، عنوان (ايالت قصران) ديده مى‌شود و اندك اندك با توسعه شهر تهران (در قصران خارج)، كاربرد اين نام از ميان مى‌رود.

دو جلد كتاب قصران كه برخى از مورخان و جغرافى‌دانان معاصر ايران آن را بحث انگيز و حتى قابل تجديد نظر دانسته‌اند، بى هيچ ترديد يكى از منابع ارزشمند تحقيقات درباره تهران بزرگ خاصه در بخش كوهستانى آن است.

قصران در دوران پيش از اسلام از جمله ميعادگاه‌هاي مذهبی بوده او آتشكده‌هاي فروزان داشته، آداب، رسوم و آيين زردشتي در آن جاري بوده است. پس از حضور دين مبين اسلام در ايران، مردمان اين منطقه بر آيين پيشين بودند. و در حكومت مصمغان تا سال 141 ه.ق كه عبدالجبار بن عبدالرحمن ازدي، حاكم خراسان به آن پايان داد باز آيين زردشت، آداب و رسوم آن دراين ناحيه جاري بود، مردم با دادن باج و خراج بر دين خود بودند. با ورود سپاه حسن بن زيد، به اين منطقه و يكپارچه كردن قصران خضور دين اسلام در اين منطقه پررنگ شد. اما حوادثي چون ظهور سنباد به خونخواهي ابومسلم، حضور داعيان و پيروان ابومسلم كه پس از مرگ وي در شهرها پراكنده شدند و به كوه‌ها پناه آورندن و چنين شايع كردند كه ابومسلم زنده است و در كوهستان قصران مقيم است و به وقت خود ظهور خواهد كرد. سال‌ها اين ناحيه را مورد توجه حكمرانان قرار داد. در ادوار بعد نيز از حكمرانان آل‌بويه، غزنويان، سلجوقيان و خوارزمشاهيان گرفته تا آل باوند و آل پادوسبان، چالاويان و سادات مرعشي، صفويان، قاجاريان و ديگر حكمرانان در شكل‌گيري تاريخ اين منطقه نقش داشتند.

با توسعه تهران روستاهاي اطراف در داخل شهر تهران قرار گرفت. امروز ديگر قيطريه، شميران، ونك، دروس، ازگل و لشگرك جزو كلان شهر تهران شده است.

قصران علاوه بر اين كه از نظر آب و هواي مناسب و موقعيت جغرافیایی مورد توجه بود.از لحاظ پرورش بزرگاني چون ملك الكلام بندار رازي، شاعر دربار مجدالدوله ديلمي، امير فخرالدين شكرابي، امير غياث‌الدين، آقا سيد ابراهيم لواسان، ميرزا جعفر، مشهور به حكيم الهي، حاج ملا شكرالله لواساني از قصران داخل و اميدي تهراني، ميزرا احمد قاضي تهراني از شاعران هزل گوي عصر صفوي، محمود صبوري، ميرزا حبيب كني، از قصران خارج و صدها اديب و فاضل ديگر كه هر يك در نوع خود ستارهاي هستند، در آسمان ادب اين پهنه از سرزمين ايران رنگ و جلاي خاصی داشته، مؤلف مرحوم در اثر گرانسنگ خود به اين موارد به طور مبسوط اشاره كرده‌اند.

علاوه بر اين به مباحث گويش، اداب، رسوم و ضرب المثل‌هاي رايج در منطقه پرداخته شده و نيز پارهاي از آداب، رسوم و مثل‌هاي منطقه آهار را بيان كرده است. خواننده با مطالعه اين بخش خود را در فضايي ديگر احساس مى‌كند و با جشن‌ها و اعيادي كه روزگاري زنده بود و امروز رنگ باخته است و با گويشي شيرين كه با فاصل‌هاي نه چندان دور مردمان به آن سخن میراندند و اكنون كمتر نشاني از آن به جا مانده است، آشنا مى‌شود. مؤلف در زنده كردن بخشي از اين ميراث فرهنگی و نشان دادن سهم دلاورمردان و ارباب فضل اين خطه از كهن سرزمين ايران ستودني است. وي با تحليل‌هاي موشكافانه بابي تازه در مطالعات قصران شناسی باز كرده است.

اخبار قصران مندرج در كتاب خاضر با استفاده از تاريخ‌هاي طبرستان، گيلان و منابع كتاب "ري باستان" و در مواردي از خود آن كتاب و نيز بررسی در آثار بر جاي مانده از رسوم در سينه دشت‌ها و زبانه صخره‌ها و قلل كوه‌ها و درون دره‌ها و تطبيق نصوص تاریخی با آنها منضم با اطلاعاتي كه به صورت دانش توده در باب احوال گذشته مردم آن حدود، ريشه آداب و رسوم فعلي آنجا به جاي مانده است. همچنين تامل، تعمق و تدبر درنام‌هاي اماكن باستاني و دقت در وجوه آن نامگذارى‌ها همراه با برخی استنباطها و اجتهادها در طي سالياني چند با صبر و حوصله‌اي تمام فراهم آمده است.

در كتاب حاضر در تعيين شخصيت امامزاده‌ها و معصوم زادگان مدفون در اين پهنه و احوال آنها جز در مواردي معدود ذكري نرفته است.

باب سوم كتاب، به بحث در باب كلياتي در گويش مردم قصران و انتخاب گويش ديه آهار از بخش رودبار قصران اختصاص دارد. در ضبط واژه‌هاي آن به سبب در دسترس نبودن حروف لاتين قراردادي مستشرقان، و نيز از جهت رعايت يك نواختي تماميت كتاب از حروف فارسی استفاده كرد.

بخش دوم كتاب قصران:

اين مجلد، مذهب قصران پيش از اسلام، پرستش ناهيد در قصران، معابد ناهيد، آتشگاه قصران، بقعه بى‌بى شهربانو حرم ناهيد است، مذهب قصران بعد از اسلام، كلياتى درباره گويش مردم قصران و انتخاب گويش ديه آهار، پاره‌اى از آداب و رسوم و مثل‌هاى رايج و واژه‌ها بخشى از عناوين اين بخش است. مؤلف محترم براى تبيين بيشتر مطالب، چندين عكس و تصوير و نقشه بر كتاب اضافه كرده است.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب اين كتاب دو جلدى نشانگر اهميت و تنوع موضوع‌هاى پژوهشى است كه استاد كريمان يك تنه به انجام آن كوشيده و يادگارى گرانبها از خود به يادگار گذاشته است.

فهرست مندرجات و فهرست عكس‌ها و نقشه‌هاي و تصاوير در ابتداي جلد اول كتاب ذكر شده است، كه شامل فيسلهاي بدست آمده از كوه‌هاي گاجره، نقشه قصران و جهات گسترش كوه‌ها و امتداد راه‌ها، عكس‌هاي هوايي از ديه آهار، اوشان، باغ كل، شكراب، فشم و همچنين نماهایی ديگر از اين منطقه به تصوير درآمده است.

در پايان جلد دوم، فهرستی از اعلام رجال و طوايف، بلدان و اماكن، اسامي كتب، ماخذ و مشخصات و بالاخره استدراكات و اضافات و تصحيحات ذكر شده است.

منابع مقاله

1. متن و مقدمه كتاب.
2. مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور: مجله آينه پژوهش خرداد و تير 1382 - شماره 80.