أرجوزة في الطب

أرجوزة في الطب
پدیدآوران	ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)
ناشر	دار الکتب الإسلامیة
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1380 ش
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1

أرجوزة في الطب نگارش منظومه‌هایى در بحر رجز (مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن) و با نام ارجوزة كه پيرامون علوم و فنون مختلف است، سابقه‌اى بس ديرينه دارد.

مؤلفين و محققین برای آسانى حفظ مطالب علمى، این مطالب را در قالب سروده‌هایى به دانشجویان این علوم عرضه مى‌نمودند.

ابن سينا نيز برای اينكه نشاطى برای دانشجویان پزشكى به وجود آورد و حفظ مطالب آن را برای آنان آسان گرداند، مطالب پزشكى را به نظم درآورده است و چندين ارجوزه سروده است.

ارجوزه‌هاى منسوب به ابن سينا

1- الارجوزة في الطب كه در آن به مباحث حفظ الصحة پرداخته شده است.

2- الارجوزة في الوصايا كه پيرامون پند و اندرزهاى طبى است.

3- الارجوزة في الطب في الفصول الاربعة.

4- الالفية الطبية.

از جمله ارجوزه‌هاى طبى منسوب به ابن سينا، ارجوزه‌اى به نام «ارجوزة في المجربات» است.

مؤلف، در ابتدا، این ارجوزه را چنين معرفى مى‌كند:

ابدأ بسم الله في نظم حسن		ذكر ما جرّبت في طول الزمن
ما هو بالطبع و بالخواص		لكل عام و لكل خاص

در پایان ارجوزه نيز مى‌گوید:

هذا الذى جرّبته في عمرى		نظمته للمقتفين اثرى
و الحمد لله على الاتمام		حمداً كثيراً عدد الايام
و صلوات الله ذى الجلال		على النبى المصطفى و الآل

از این كه این ارجوزه در چه سالى سروده شده، اطلاعى نداريم.

اين ارجوزه در 106 بيت به نظم كشيده شده است.

آنچه در این ارجوزه به رشته تحرير درآمده است، بيان مطالبى تحت عنوان مجربات است كه مؤلف در هرچند بيت به یک مطلب اشاره مى‌كند.

بيشتر آنچه در این منظومه به چشم مى‌خورد پيرامون خواص عجيب اشيا و تأثير كواكب و اوضاع فلكى است؛ از جمله در ابتداى ارجوزه آمده است:

فى شولة العقرب نجم توأم		برأى عين من يراه يعلم
اذا رآه امرء اصطحبا		و اتفقا وداً و ذا تحاببا
لا سيما اذ قال ذا محبباً		بعض لبعض كوكبان كوكبا

و در آخر این ارجوزه نيز آمده است:

بالرازيانج النضير الاخضر		و ارفعه في زجاجة مقدر
حتى اذا احتيج الى العلاج		احضره في ظرف من الزجاج
فأكحلا ملسوع بالخلاف		فيخرج السم من الاطراف
من حية و لسعة الزنبور		و هكذا من عقرب ذا عور

مطالب ديگر ارجوزه نيز از همین قبيل است.

مطالب این ارجوزه، مطالبى پى در پى و بدون هيچ استدلال و نقد و كنكاش است كه البته این امر در تمام ارجوزه‌ها امرى طبيعى است.

گزارش محتوا

اين ارجوزه طبى - چنان‌كه در بخش معرفى کتاب گفتيم - از جمله ارجوزه‌هاى منسوب به ابن سينا است؛ يعنى انتساب آن به ابن سينا قطعى نيست، چرا كه در منابع معتبرى كه به شرح حال ابن سينا پرداخته‌اند، به این ارجوزه اشاره نكرده‌اند.

بله در بعضى از منابع، ارجوزه‌اى طبى به او نسبت داده شده و از سوى اطباى بزرگى همچون ابن رشد شرح شده است، ولى ارجوزه مزبور همان الفيه طبى است نه ارجوزه مجربات.

از سوى ديگر نگاهى به متن این ارجوزه نشان مى‌دهد كه این ارجوزه حاوى مطالب علمى و قابل استفاده‌اى نيست. آنچه در این ارجوزه بيشتر به چشم مى‌خورد مطالبى پيرامون خواص عجيب و شگفت انگيز اشيا و اوضاع فلكى است. این مطالب بيشتر به مباحث علوم غريبه شباهت دارد تا مباحثى كه از قلم یک طبيب نام‌دار تراوش كرده باشد.

از سوى ديگر مقايسه این ارجوزه با الفيه طبى كه انتساب آن به ابن سينا حتمى‌تر به نظر مى‌رسد، بيان‌گر این مطلب است كه سراينده این ارجوزه چندان از ذوق سليم و قدرت شاعرى برخوردار نبوده؛ از این رو حتى چينش قافيه‌هاى این ارجوزه، داراى اشكال است(رك بيت دوم ارجوزه) و این امر نيز انتساب ارجوزه را به ابن سينا بيشتر دچار ترديد مى‌كند.

به نظر مى‌رسد شخصى گمنام كه داراى اندك ذوقى بوده، نسخه‌هایى نه چندان قابل توجه را كه در میان آثار ابن سينا به نظرش جالب آمده در قالب این ارجوزه به نظم كشيده است و از آن‌جا كه منبع مطالب آن، نگاشته‌هاى ابن سينا است آن را مستقيماً به ابن سينا نسبت داده است.

به هر حال بررسى این ارجوزه نيازمند مقايسه و مقارنه بين این منظومه و آثار ديگر ابن سينا است.

وضعيت کتاب

نسخه مورد استفاده از این ارجوزه، نسخه‌اى است كه مرحوم ملا احمد نراقى در کتاب خزائن خود نقل كرده است.

اين ارجوزه از صفحه 126 کتاب خزاين شروع شده و در صفحه 130 این کتاب پایان مى‌پذيرد.

کتاب خزائن مرحوم نراقى به تحقيق و تصحيح و تعليق آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملى و مرحوم على اكبر غفارى در سال 1380ق، توسط کتاب فروشى علمیه اسلامیه (تهران) در 496 صفحه چاپ و منتشر شده است.