تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی

تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی
پدیدآوران	میراحمدی‏، مریم (مترجم) فلاطوری‏، جواد (مترجم) اشپولر، برتولد (نویسنده)
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1373 ش
چاپ	4
موضوع	ایران - تاریخ - بعد از اسلام
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏514‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏5‎‏ت‎‏213

تايخ ایران در قرون نخستين اسلامى، اثر برتولد اشپولر، كتابى است درباره تاريخ ایران. جلد اول اين كتاب به وسيله جواد فلاطورى و جلد دوم آن توسط مريم ميراحمدى، به فارسی ترجمه شده است.

ساختار

جلد اول كتاب، مشتمل بر پيش‌گفتار مترجم، مقدمه مؤلف و دو بخش اصلى (بخش نظر اجمالى به سير تاريخ سياسى و بخش فرهنگى) و جلد دوم، مشتمل بر پيش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترين آثار چاپ شده اشپولر و بخش‌هاى متعدد مى‌باشد. مترجم جلد دوم، توضيحاتى درباره علايم اختصارى، به كار رفته در كتاب نيز ارائه كرده است.

گزارش محتوا

برتولد اشپولر، در آغاز جلد اول كتاب، نظرى اجمالى، به سير تاريخ سياسى ایران و نفوذ اسلام و اهميت آن براى كشور ایران مى‌اندازد. به عقيده او علت اساسى و محرك اصلى حمله اعراب، دين جديد و اعتقادات تازه پيامبر اكرم(ص) بود. همچنين گذرى كوتاه به فتح و گشوده شدن بين‌النهرين، كه آغاز و كليد تصرف ایران به شمار مى‌آمد، داشته است، ليكن آن را نخستين راه فتح سرزمين اصلى ایران نمى‌داند، بلكه آغاز فتح ایران را زمانى مى‌داند كه حكمران بحرين، علاء بن خضرمى، از راه دريا به سواحل فارس تاخت. اشپولر اين حركت را پيشروى شگفت‌انگيز خوانده كه تا نزدیک شهر تاريخى اصطخر در نزدیکى تخت جمشيد صورت گرفته است.

پس از اولين فتوحات مسلمانان در ایران، اشپولر به فتح ديگر سرزمين‌هاى ایران، طبق ترتيب زمانى و جغرافيايى پرداخته است. طبق نظر اشپولر فتح اهواز و خوزستان و نيز فتح نهاوند و همدان از اهميت قابل ملاحظه‌اى برخورداراست. اشپولر در پايان استيلاى اعراب، به فتح نواحى سيستان و بلوچستان امروزى (از جمله ناحيه مكران و زابلستان)، خراسان، تركستان و در انتها طبرستان (مازندران كنونى) اشاراتى دارد. او فتح سرزمين‌هاى شمال ایران را در سال 30 هجرى ذكر كرده و احتمال داده است كه نوادگان پيامبر اسلام(ص)؛ يعنى امام حسن(ع) نيز در آن شركت داشته‌اند. طبق منابع جغرافيايى قديم، فتح طبرستان به دلايل جغرافيايى از راه خراسان و قومس صورت گرفته است.

اشپولر، در ادامه كتاب به ذكر دوره‌هاى تاريخى پرداخته و پس از ذكر دوره امويان به فتح ماوارءالنهر و خوارزم و گرگان اشاره كرده است. سپس درباره دوره عباسيان، طاهريان و صفاريان اطلاعات مفيدى به دست مى‌دهد. او در ذكر دوره سامانيان و اوج قدرت آن‌ها، هنر خود را در بيان ويژگى‌هاى اين دوره، به خصوص اوضاع جغرافيايى و تاريخى نشان مى‌دهد. در ادامه نيز به مبارزات آل‌بويه و آل‌زيار، رويدادهاى زمان غزنويان و تسخير ایران توسط سلجوقيان مى‌پردازد.

از نكات بارز در ذكر وقايع تاريخى ایران در سده‌هاى نخستين اسلامى، توضيحات و اطلاعاتى است كه اشپولر درباره شهرها و جغرافياى تاريخى ایران به دست مى‌دهد. به طور مثال او در دوره امويان درباره شهرهاى قديم؛ از جمله اصطخر، بادغيس، هرات و پوشنگ و نيز اوضاع خراسان اطلاعات مفيد و گرانبهايى ارائه كرده است.

از دوره عباسى نيز مى‌توان اطلاعات مهمى از وضع ترك‌ها، اطلاعاتى درباره نواحى سُغد(در جمهورى تاجيكستان)، شهر نيشابور، سرحدات سرزمين كوهستانى شرقى، بين‌النهرين و شهرهاى مهم آن در كتاب اشپولر يافت.

از وضع ایران در دوره طاهريان نيز علاوه بر وقايع و رويدادهاى مهم مسائلى مربوط به شهرهاى قم، سرزمين‌هاى پيرامون رود سند، شمال شرق ایران و مازندران ذكر شده است.

اشپولر، پس از اين وقايع، درباره نبرد صفاريان و سامانيان براى كسب قدرت در مشرق ایران، به تفصيل مطالبى را ذكر كرده است. او در اوج قدرت صفاريان، درباره تمدن و فرهنگ ایران، شهرهاى خراسان، شهر رى، حركت و مسير سامانيان، پيروزى و نيز اوضاع جغرافيايى مسيرهاى فتح توضيحاتى داده است.

هنگام توصيف مبارزه آل‌بويه و آل‌زيار در به قدرت رسيدن در ایران نيز، اطلاعاتى درباره شهرهاى قديم ایران در قرن چهارم هجرى؛ از جمله اصفهان، همدان، گرگان و شهر رى ذكر شده است.

مقارن سقوط سامانيان، اشپولر از شهر بلاساغون در قسمت علياى رود چو به عنوان مقر قدرت خاندان ايلگ خانيان يا قراخانيان نام مى‌برد و از شهر اورگنج و جنگ‌هاى آن بحث مى‌كند.

در كنار وقايع و رويدادهاى دوره غزنويان نيز از نقاط جغرافيايى قرن پنجم هجرى مطالب مفيدى ارائه شده است.

در اواخر جلد اول، اشپولر به موضوع گسترش سلجوقيان در ایران پرداخته و از شهرهاى قرميسين (کرمانشاه) و منطقه حلوان در مغرب ایران، خوزستان، بين النهرين و سرزمين‌هاى داخلى ایران بحث كرده است. او پس از ذكر وقايع و رويدادهاى تاريخ ایران تا دوره سلجوقى، به مبحث فرهنگى ایران در سده‌هاى اوليه پرداخته است. در اين بخش به جريان اسلامى شدن ایران، روابط اجتماعى ميان شهرها و روستاها و نيز اوضاع روستاها توجه شده است.

از مطالب قابل ذكر اشپولر در اين قسمت، مى‌توان به پراكندگى اوليه مذاهب در ایران و نيز گسترش و پراكنش بعدى آن‌ها اشاره كرد. آداب و رسوم، دين، به خاک سپردن اموات، خوارج، فرقه اسماعيليه، شیعیان دوازده امامى از ديگر مطالب اين جلد از كتاب است.

از مطالب اشپولر در قسمت‌هاى فرهنگى و به ويژه توضيحات او درباره اقوام و ساكنان ایران و نحوه مناسبات آن‌ها، مى‌توان به چگونگى مسائل، مروادات و نيز ارتباطات در گستره جغرافياى آن زمان توسط گروه‌هاى مختلف قومى، به ويژه در حوزه جغرافياى سياسى ایران پى برد.

در انتهاى اين جلد، دو نقشه ایران در قرن چهارم هجرى با اطلاعاتى درباره مرزهاى ولايات و سرزمين‌هاى تاريخى، شهرها و جمعيت بعضى از آن‌ها، درياچه‌هاى شور و...و نيز تقسيم‌بندى اديان و مذاهب اسلامى و غير اسلامى و شهرهاى مقدس و مذهبى آمده است.

جلد دوم كتاب حاضر، با پيش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترين آثار مؤلف آغاز مى‌شود. در ادامه نویسنده با استفاده از منابع دست اول، به ويژه منابع جغرافياى سده‌هاى اوليه، به وضع حيات معنوى و فرهنگى ایران پرداخته است.

وضعيت پزشکى، اديان و موسيقى، هنرهاى مصور؛ از جمله طلاكارى و صنايع دستى در قرن اول هجرى، ميراث فرهنگى، سفال سازى، هنر معمارى و فعاليت ساختمانى و...از جمله مباحثى هستند كه در ادامه به طور مختصر بررسى شده‌اند.

بهترين مطالب جغرافيايى كتاب اشپولر را مى‌توان در تعيين قلمرو ایران در قرون اوليه اسلامى مشاهده نمود. وى در ابتدا به حدود جغرافيايى قلمرو ایران پرداخته است و به تفصيل گزارش‌هاى جغرافيايى را بيان مى‌كند.

اشپولر در ادامه مطلب درباره حدود ایران، به تعيين مرز ایران ماوراءالنهر و تركستان تا سقوط دولت سامانيان مى‌پردازد. او در اين مباحث از شهرهاى مهم تاريخى؛ از جمله بادغيس، پوشنگ، گوزگان، طالقان، هرات، نواحى آمودريا، سرزمين‌هاى مشرف فراوه و تخارستان مطالبى به دست مى‌دهد. منطقه جنوبى و مرزهاى آن، سواحل شمالى، خليج فارس، مرزهاى سواحل عربى و مرز ایران و تركان در مشرق از جمله ديگر مطالبى است كه در بخش تعيين حدود ایران مى‌توان مشاهده نمود.

قسمت دوم، مطالب اشپولر درباره حدود ایران، تقسيمات داخلى ایران است و مطالب مهمى؛ از جمله درباره ولايات (كه اساس تشكيلات مملكت ایران راتشكيل مى‌دادند) و استان‌ها در سده‌هاى اوليه اسلامى را مى‌توان در آن مشاهده كرد.

مهم‌ترين مطالبى كه اشپولر درباره حدود ایران ذكر مى‌كند، توضيحاتى است كه به طور مشخص درباره خوزستان، آذربايجان، ديلم، طبرستان، فارس، خراسان، سيستان و شهرهاى مهم و تاريخى و نيز اوضاع جغرافيايى آن‌ها آورده است.

تشكيلات ادارى ایران، اداره پست و بازرسى دولتى، روساى ادارات، ماموران جزء، تشريفات سلاطين، عناوين و القاب فرمانروايان، فرمان‌هاو ديوان‌ها، فرستادگان، هدايا و مناسبات حقوقى؛ از جمله مجازات زنان و حقوق آن‌ها از ديگر مطالبى است كه اشپولر در ادامه كتاب ذكر كرده است.

از جمله ويژگى‌هاى مهم كتاب حاضر، پرداختن به اوضاع اقتصادى ایران در سده‌هاى نخستين اسلامى است. در اين زمينه به مسائل مهمى؛ از جمله كشاورزى و مالكيت ارزى، پرورش حيوانات و دامدارى، صنعتگرى، معادن، تجارت، پول و مزد، ضرب سكه و...پرداخته شده است. اشپولر كشاورزى ایران در آغاز قرون وسطى؛ مانند آن چه امروزه در سراسر مشرق زمين مرسوم است، اساس حكومت و ستون اصلى موجوديت اقتصادى مردم مى‌داند.

مؤلف كتاب، در ادامه به شهرهایى كه داراى قنات بودند، شهرهاى داراى نظام آبيارى، توليدات كشاورزى و تبديل جنگل‌ها و مزارع كشاورزى در بعضى نقاط ایران اشاره مى‌كند. او در ذكر فرآورده‌هاى اصلى كشاورزى ایران، به تفصيل از محصولات و نقاطى كه اين محصولات در آن به عمل مى‌آمده، ياد مى‌كند.

ادامه مطلب اوضاع اقتصادى كتاب درباره صنعتگرى و فرآورده‌هاى آن است. مؤلف در اين باره از كتاب‌هاى جغرافيايى استفاده كرده و به توليدات صنعتى و نقاطى كه توليدات فراوان داشتند، اشاره كرده است.

مؤلف در فصل استخراج معادن، به استخراج فلزات قيمتى نظير طلا، نقره، مس، روى، سرب، سنگ سرمه، جيوه، آهن و ديگر فلزات اشاره كرده است. همچنين درباره راه‌هاى ارتباطى و اهميت آن‌ها و وابستگى آن‌ها با حيات اقتصادى، جاده‌هاى مهم و پراهميت، جاده ابريشم، كشتيرانى در رودخانه‌ها در بسيارى از ولايات؛ مانند جبال، ديلم و طبرستان و نيز در سواحل دريا مطالب مهمى بيان گرديده است.

قشربندى اجتماعى مردم، مناسبات مالكيت ارضى، انواع ماليات‌ها، اوضاع نظامى و در نهايت زندگى روزمره ایرانيان مطالب پايانى جلد دوم كتاب را تشكيل مى‌دهد.

اين كتاب اگر چه مسائل و مباحث مهمى از تاريخ ایران را در قرون اوليه اسلامى بيان مى‌دارد، اما درباره مسائل جغرافيايى آن زمان و به عبارت بهتر، جغرافياى تاريخ ایران در دوره مذكور مطالب باارزشى را ارائه مى‌دهد.

علاوه بر اين مباحث مربوط به فتوح مسلمين در ایران، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است. در اين راه مؤلف با دقت به زمان، نحوه و مسير گسترش اسلام در ایران پرداخته است. همچنين ترتيب بيان مطالب بسيار حائز اهميت است، امرى كه اشپولر به دقت آن را رعايت كرده است.

همچنين يكى ديگر از ويژگى‌هاى اين كتاب، استفاده مؤلف از 624 منبع دست اول غنى و باارزش است كه در انتهاى جلد دوم كتاب ترجمه شده است.

وضعيت كتاب

جلد اول و دوم اين كتاب پاورقى‌هاى مترجمان و نيز فهرست اعلام(كسان) و جاى‌ها را دربردارد.

منابع مقاله

1. رياحى، وحيد، تاريخ و جغرافياى تاريخى ایران از ديد برتولد اشپولر، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، فروردين و ارديبهشت 1384 -‌ش 90 و 91، ص85-89.
2. مقدمه مترجمان.