تاریخ یزد

تاریخ یزد
پدیدآوران	جعفری، جعفر بن محمد (نويسنده) افشار، ایرج (به کوشش)
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1384 ش
چاپ	3
شابک	‎964-445-670-x
موضوع	یزد - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2129‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏5‎‏ج‎‏7

تاريخ يزد، كتابى است به زبان فارسی در تاريخ و جغرافياى شهر يزد در قرن نهم هجرى، نوشته جعفر بن محمد بن حسن يزدى.

مؤلف، اين كتاب را در 845ق. و به نام ضياءالدين مسعود، از وزراى يزد، نوشته است.

ساختار

كتاب، مشتمل است بر توضيح احسان يارشاطر، فهرست مطالب، مقدمه مصحح؛ آقاى ايرج افشار، مقدمه مؤلف و ده قسم به همراه بخش تعليقات و توضحيات.

گزارش محتوا

اين اثر، قديم‌ترين نوشته مدون درباره شهر يزد است كه تاكنون شناخته شده و حاوى اطلاعات مهمى درباره آثار تاريخى و فرمانروايان يزد و مناطق مجاور آن است.

شهر يزد در روزگار مؤلف آبادان و از اعتبار و اهميت خاص برخوردار بود و مدارس متعدد داشت. فرمانرواى شهر در آن وقت امير جلال‌الدين چقماق از اميران نامور عصر تيمورى بود كه روزگارى در ركاب تيمور مى‌جنگيد و سرانجام به حكمرانى يزد منصوب شد. او در آبادانى يزد كوشش‌ها كرد و عمارات بسيار از خود برجاى نهاد كه جعفرى به بيشتر آن‌ها در تاريخ يزد و نيز د ر تاريخ كبير خود اشاره كرده است.

در مقدمه، مؤلف اشاره مى‌كند كه پس از تألیف تاريخ كبير به نگارش اين اثر پرداخته و سرانجام آن را به ضياءالدين مسعود اهدا كرده است. او پس از مطالبى در وصف يزد، فهرست ابواب كتاب را به اين شرح آورده است:

قسم اول، تاريخ ادوار پيشين يزد و ساختن شهر به دست اسكندر ذوالقرنين،، قسم دوم ذكر پادشاهان ايران قديم و تبديل كردن شهر كثه به يزد به دست يزدگرد ساسانى، قسم سوم در ذكر عماراتى كه در زمان بنى‌اميه و بنى‌عباس و ابومسلم و يعقوب ليث و آل‌سبک تگين ساخته شده است، قسم چهارم درباره سپردن حكومت يزد از جانب سلطان طغرل سلجوقى به علاءالدوله گرشاسب بن فرامرز كاليجار، قسم پنجم در ذكر اتابكان تا زمان سلطان محمد خدابنده و سلطان ابوسعيد، قسم ششم در ذكر سلاطين بنى‌مظفر تا عصر شاه يحيى، قسم هفتم عصر شاهرخ تيمورى و آبادانى شهر يزد، قسم هشتم مساجد و منابر و مدارس يزد و بانيان آن‌ها، قسم نهم باغستان‌هاى يزد و محلاتى كه در باغستان‌ها و حومه شهر واقع است و قسم دهم در ذكر آب‌ها، قنات‌ها و چاه‌هاى آب سرد و بانيان آن‌ها.

در اين كتاب اطلاعات دست اول راجع به شهر يزد در ادوار گوناگون تا عصر مؤلف مندرج است.

از جمله ويژگى‌هاى اين كتاب ذكر مسير قنات‌هاست كه در ديگر تاريخ‌هاى محلى اين جزئيات ديده نمى‌شود، و نيز آوردن اشعارى از مؤلف و ديگر گويندگان در وصف بناها كه بر كتيبه عمارات نوشته شده بوده است. اين اشعار وضع آبادانى يزد را در قرن نهم روشن مى‌كند. ذكر تاريخ بنا از ديگر ويژگى‌هاى اين كتاب است. اطلاعاتى كه راجع به مدرسه‌ها، مسجدها، باغ‌ها، قنات‌ها و ديگر آثار يزد در اين كتاب وجود دارد، مفيد و تازه و دقيق است. شايد بتوان گفت بيشتر نويسندگانى كه پس از جعفرى به نگارش اثرى درباره يزد يا اطراف آن دست زده‌اند، كتاب او را در دست داشته و اقتباس‌هاى وسيعى از آن كرده‌اند. از جمله اينان بايد از احمد كاتب، مؤلف تاريخ جديد يزد نام برد كه نام كتاب خود را بر مبناى اثر جعفرى تألیف كرد؛ اما در مقدمه با ناسپاسى از وى به بدى ياد كرد.

افزون براین، به دليل حاكميت سلسله كاكويه، اتابكان، آل مظفر و واليان تيمور در يزد، اطلاعات دست اولى درباره آنان به دست مى‌دهد. تاريخ يزد مأخذ اصلى محمد بن حسين بن على كاتب در تأليف تاريخ جديد يزد بوده است.

وضعيت كتاب

اين كتاب را نخستين بار ايرج افشار در 1338‌ش در تهران چاپ كرد و در 1343‌ش تجديد چاپ شد.

نسخه حاضر در برنامه فهرست مآخذ و مدارك و نيز فهرست اعلام (كسان، جاها، اقوام و سلسله‌ها و قبايل و مذاهب وانساب و كتاب‌ها) و لغات را دربر گرفته است.

منابع مقاله

1. افشار، ايرج، دانشنامه جهان اسلام، ج6، ص260-261.
2. آل داود، سيد على، فرهنگ آثار ايرانى اسلامى، ج2، ص252-253.