کتاب الجيم

الجیم
پدیدآوران	شیبانی، اسحاق بن مرار (نویسنده) ابیاری، ابراهیم (محقق) احمد، محمد خلف الله (مراجعه)
عنوان‌های دیگر	کتاب الجیم
ناشر	الهیئة العامة لشؤون المطابع الأمیریة
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1394 ‌‎ق یا 1974 م
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - واژه‌نامه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6620‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ج‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الجيم اثر ابوعمرو شيبانى، اولين، معجم لغت در تاريخ عرب و تنها اثر برجاى مانده از مؤلف است. كتاب در سه مجلد توسط ابراهيم ابيارى، عبدالعليم طحاوى و عبدالكريم عزباوى تحقيق شده است.

قصد ابوعمر از نوشتن اين كتاب تدوين واژگان ناآشنا و دور از ذهن بوده است و گفته‌اند وى پس از گردآورى اشعار قبايل، لغات دشوار آنها را در كتاب الجيم شرح و تفسير كرده است.

ساختار

كتاب از دو مقدمه و 28 باب به تعداد حروف زبان عربى تشكيل شده و مؤلف هر باب را به يكى از حروف الفبا اختصاص داده است. كلمات مذكور در درون هر باب از قاعده‌ى خاصى پيروى نمى‌كنند و در آنها ترتيب حروف دوم و سوم رعايت نشده است.

گزارش محتوا

وجه تسميه‌ى كتاب به درستى روشن نيست. برخى گفته‌اند ابوعمرو كلمه‌ى «جيم» را «ديباج» معنى كرده و اين نام را بدين جهت براى كتاب خود برگزيده كه خواسته است آن را در نكويى و كمال به ديباج همانند كند. برخى نيز احتمال داده‌اند كه وى به تقليد از نضر بن شميل كه گويا نخستين كتاب الجيم از او بوده اساس كار را بر ترتيب حروف از حيث «جهر» و «همس» نهاده، و از اين ميان حروف جيم را كه از حروف «مجهوره‌ى شديده» است، سرآغاز كتاب خود قرار داده است. اگر اين احتمال صحيح باشد بايد كسانى پس از ابوعمرو ترتيب كتاب را دگرگون كرده، ضمايمى بر آن افزوده باشند. اما از سوى ديگر، نسخ قديمى اين اثر كه متعلق به اواخر سده سوم هجرى است ترتيب كنونى رعايت شده است.

مؤلف تصريح مى‌كند كه همه كلمات موجود در الجيم را به صورت سماعى از عرب بيابانى برگرفته است. در واقع مى‌توان گفت نزدیکى ابوعمرو به زمان جاهليت كتاب او را از اين جهت ممتاز كرده است.

در كتاب نقل قول‌هاى بسيار ديده مى‌شود به طورى كه صفحات الجيم مملو از «قال و انشد» مى‌باشد. استفاده از اشعار عرب به عنوان شاهد در اين كتاب بسيار ديده مى‌شود.

كتاب بر اساس حروف الفباء و با توجه به حروف اصلى كلمه و ترتيب اصلى آنها تنظيم شده است؛ البته بعضى محققان بر اين باورند كه كتاب ابوعمرو در اصل بر اساس حروف الفباء تنظيم نشده است، عدم شيوع استفاده از ترتيب الفبايى در آن زمان و وجود اشكالات فاحش در ترتيب موجود در كتاب (كه ارتكاب اين‌گونه اشتباهات از كسى مثل ابوعمرو را بعيد مى‌دانند) از ادله اين گروه است؛ لذا اين عده بر اين باورند كه كتاب نوشته ابوعمرو است؛ اما پس از او كسى ديگر كتاب را تنظيم كرده و ترتيب آن را بدين شكل قرار داده است.

جلد اول كتاب با مقدمه‌اى از محمد خلف اللّه احمد شروع شده كه روش مؤلف را در جمع‌آورى كتاب ذكر كرده است. در ادامه مقدمه‌ى ديگرى از ابراهيم الابيارى كه از محققین كتاب به‌شمار مى‌رود ذكر شده كه در اين مقدمه، منابعى كه به آن رجوع كرده را شمرده است. پس از آن به زندگى مؤلف پرداخته، سپس نكاتى چند در مورد كتاب و روش تحقيق خود را بيان كرده است. در ادامه متن كتاب كه حاوى ترجمه واژگانى است كه حرف فاء الفعلشان حروف الف تا راء است ذكر شده است.

جلد دوم حاوى ترجمه‌ى واژگانى است كه حرف فاء الفعل آن، راء(تتمه حرف راء)، زاء، تا عين مى‌باشد.

جلد سوم حاوى ترجمه‌ى واژگانى است كه حرف فاء الفعل آن، غين تا ياء است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب
2. دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج6، صص72-74