مناهج البحث في القرآن الكريم

مناهج البحث في القرآن الكريم
پدیدآوران	لسانی فشارکی، محمدعلی (نويسنده) مرادي زنجاني، حسين (نويسنده) سلمان، بلال (مترجم)
ناشر	مرکز المصطفي(ص) العالمي للترجمة و النشر
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1394ش , 1436ق ,
چاپ	2
شابک	‎978-964-195-828-4
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	BP 65/4 9043ر4م

مناهج البحث في القرآن الكريم، اثر محمدعلی فشارکی و حسین مرادی زنجانی، پژوهشی است پیرامون روش تحقیق در قرآن کریم.

اصل کتاب، به زبان فارسی و تحت عنوان «روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم» نوشته شده و به قلم بلال سلمان، به عربی ترجمه شده است، اما از آنجا که اصل کتاب در نرم‌افزار موجود نمی‌باشد، در این نوشتار، به معرفی تعریب آن، پرداخته شده است.

انگیزه نگارش

هدف اصلی نویسندگان از نگارش این کتاب، حل مشکلاتی است که معمولا در فرایند تحقیق در قرآن کریم به آنها برمی‌خوریم. برای نمونه مشکلاتی مانند این مسئله که آیا اصولا در قرآن کریم در مورد موضوع مورد نظر ما مطلبی موجود است یا نه؛ یا اینکه پس از یافتن آیات مرتبط با موضوع مورد نظر، ورود ما به فرایند بررسی آن آیات چگونه باید باشد؛ می‌بایستی از کجا آغاز کنیم و به کجا برسیم؟ و یا اینکه اصول و قواعد مواجه شدن با آیات قرآن و حد و مرزهایی که باید رعایت کنیم کدام‌ها هستند؟.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسندگان آغاز و مطالب در دو بخش تنظیم شده است.

گزارش محتوا

آنچه در مقدمه آمده، نشان می‌دهد که کتاب در پی آن است که باب تدبر و تحقیق در قرآن را که به تعبیر حضرت امام خمینی(ره) قرن‌هاست به روی بیشتر مردم مسدود شده است، تا جای ممکن به روی همگان بگشاید تا گروه‌های مختلف مردم فوج‌فوج، به باغ‌ها و بستان‌های زیبای قرآنی درآیند و به تناسب ذوق و نیازشان از میوه‌های رنگارنگ شاخسارهای درهم‌تنیده آن با دستان خویش خوشه‌چینی کنند.

در بخش نخست، مراحل تحقیق موضوعی در قرآن، در ضمن چهار فصل زیر، تبیین و تشریح شده است: در فصل اول، با عنوان مرحله مقدماتی، چگونگی انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید‌واژه‌های آن توضیح داده شده و سپس به بررسی چگونگی آماده‌سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی، نگارش صفحه‌عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق، تدارک فهرست آیات اصلی و سیاق‌ها و ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلیدواژه‌ها در قرآن مجید، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

تاکنون مباحث موضوعی بسیاری از قرآن ارائه شده است؛ چه در قرون اولیه و چه در قرون متأخر؛ به‌ویژه در دوران معاصر که اقبال ویژه‌‎ای نسبت به مباحث موضوعی در قرآن مشاهده می‌شود. مؤید این مطلب، کتاب‌ها و مقالات فراوانی است که عنوان آنها با عبارت‌هایی همچون «...در قرآن»، «...از دیدگاه قرآن»، «...از منظر قرآن» و... مزین شده است و تألیفاتی که دقیقاً تحت عنوان «تفسیر موضوعی» به رشته تحریر درآمده‌اند. اما از نظر ارائه روش، شاید بتوان گفت که تاکنون هیچ‌یک از این آثار، روشی آسان و همگانی، درعین‌حال مبتنی بر سیره معصومین(ع) برای تحقیق موضوعی در قرآن ارائه نداده‌اند؛ صاحبان این آثار، اغلب به روشی که در مباحث موضوعی خود اعمال کرده‌اند، اشاره صریحی ندارند و صرفاً نتایج تحقیقات خود را ارائه نموده‌اند و خوانندگان، خود باید روش حاکم بر این آثار را استخراج نمایند و آنان که به روش خود تصریح کرده‌اند، آن‌گونه که باید، نتوانسته‌اند روش خود را همگانی نمایند. در این میان، اثر حاضر در چند جهت از امتیازات و ویژگی‌هایی برخوردار است که ذیلا برخی از آنها بیان می‌شود .

یکی از مراحل بسیار مهم و اساسی که از مراحل مقدماتی تحقیق موضوعی در قرآن است، انتخاب «کلیدواژه» تحقیق می‌باشد که در این فصل، مفصلا به آن پرداخته شده است؛ یعنی محقق در ابتدای کار باید عنوان تحقیق خود را در قالب کلمه یا کلماتی بیان کند و آنگاه با تفصیلی که توضیح داده شده است، معادل قرآنی آنها را بیابد تا از مجرای آن وارد قرآن شود؛ یعنی آیات مشتمل بر آن کلیدواژه را استخراج نموده و آنگاه به بررسی آنها بپردازد.

آماده‌سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی نیز از جمله مراحلی است که نویسندگان به توضیح آن پرداخته و به این نکته اشاره دارند که در جریان تحقیق موضوعی، برای اینکه به صحت دریافت‌ها و نتیجه‌گیری‌های خودمان اطمینان کامل داشته باشیم و نتیجه کارمان را به دیگران نیز بتوانیم عرضه کنیم، لزوما باید یک سلسله دستورالعمل‌های قراردادی را رعایت کرد، از جمله آماده کردن یک دسته کاغذ یک‌نواخت برای نوشتن تحقیقات تا محقق در فرایند تحقیق، با علاقه و انگیزه بهتر و بیشتری کار کند و دچار بی‌حوصلگی، تشتت خاطر و خستگی نگردد.

مؤلفان در فصل دوم، با عنوان مراحل مفهوم‌یابی، نگارش متن کامل آیه اصلی با ذکر شماره ردیف و نشانی، تلاوت مکرر آیه، بررسی مفاهیم آیه، بررسی مفاهیم آیه در سیاق آن، بازنگری سراسری مفاهیم و مراجعه به متون تفسیری را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند.

به‌عنوان نمونه، پیرامون «تلاوت مکرر آیه»، به این نکته اشاره شده است که پس از نگارش متن کامل آیه اصلی و پیش از بررسی مفاهیم آن، شایسته است چند بار آیه اصلی را تلاوت کنیم. مؤلفان معتقدند که تکرار هرچه بیشتر آیات، ما را در این روش تحقیق موفق‌تر و کامیاب‌تر خواهد کرد؛ زیرا این تحقیق، به‌هرحال، تحقیق در «قرآن» است؛ بنابراین نباید قرآن بودن قرآن و ماهیت قرائتی آن را فراموش کنیم و تحقیقمان را صرفا به‌صورت کتابی و نوشتاری درآوریم؛ با این تصور که یک کتابی همچون سایر کتاب‌ها در دست داریم و می‌خواهیم فصول خاصی از آن را مطابق با نیازمان، به روش مرسوم تحقیق کنیم! قرآن همچنان‌که از نام و تعریف آن پیداست، یک ماهیت قرائتی دارد و همواره با خواندن و تلاوت درگیر است؛ بنابراین قرآن تا تلاوت و قرائت نشود، ماهیت اصلی و حقیقی خود را باز نخواهد یافت.

شیوه‌های گسترش یا فشرده‌سازی تحقیق، عنوان فصل سوم است که راه‌های گسترده‌سازی تحقیق‌های موضوعی و راه‌های فشرده کردن تحقیق‌های موضوعی را مورد توجه قرار داده است.

برخی از موضوعات مطرح‌شده در این فصل عبارتند از: تحقیق و بررسی کلمات مترادف با کلمه موضوع؛ بررسی کلماتی که در مسیر تحقیق قرار دارند؛ بررسی آیات اصلی در سراسر سوره؛ تحقیق موضوعی در محدوده حزب مفصل؛ بررسی کلی آیات قبل از آیه اصلی و مطالعه موضوعی به‌جای تحقیق موضوعی.

در فصل چهارم، به تشریح و توضیح «مرحله تدوین و تألیف»، پرداخته شده است. مراحلی که در فصول گذشته بیان گردید، مراحل اصلی روش تحقیق موضوعی در قرآن بوده و مرحله تدوین و تألیف، در واقع از مراحل اصلی این روش محسوب نمی‌شود، اما از آنجا که ممکن است کسی بخواهد مفاهیم و نکاتی که به دست آورده را به‌صورت مقاله یا کتاب ارائه دهد، مناسب است در این ارتباط نیز با نکاتی آشنا شود؛ بدین منظور در این فصل، به توضیح این مرحله، پرداخته شده است.

نویسندگان می‌نویسند: شخصی که می‌خواهد مقاله یا کتابی تألیف کند، ناگزیر باید منابعی برای خود تدارک ببیند و قسمت‌های لازم را از این منابع فیش‌برداری کند و میان فیش‌های تحقیق، نظم و ترتیب خاصی برقرار کند و آنها را بر اساس فهرست ابواب و فصولی که از پیش تنظیم کرده است، به‌صورت کتاب و یا مقاله‌ای درآورد. در مرحله تدوین و تألیف تحقیق موضوعی، منابع ما حاضر و آماده است؛ مفاهیمی که به تفکیک و با شماره‌های جداگانه از آیات استنباط کرده‌ایم، منابع تألیف ما محسوب می‌شوند. ما در واقع منابع تدوین و تألیفمان را خودمان تهیه کرده‌ایم. آنان معتقدند برای اینکه یافته‌های قرآنی به‌صورت مقاله و یا کتاب درآید، به‌هیچ‌وجه نباید ترتیب و ترکیب دست‌نویس تحقیق و روند طبیعی ثبت‌شده تدبرمان را به هم بزنیم، بلکه باید از نو - بدون دست زدن به اوراق اصلی تحقیق - و با توجه به نکاتی که در این فصل بیان شده است، به تدوین آنها پرداخت.

در بخش دوم، به نمونه‌هایی از تحقیق موضوعی در قرآن، اشاره شده است. اغلب این نمونه‌ها مربوط به حوزه علوم انسانی می‌باشند. هدف اصلی از ذکر این نمونه‌ها، صرفا ارائه روش تحقیق می‌باشد و خود آنها چندان موضوعیت ندارند؛ ازاین‌رو در هر نمونه به مفهوم‌یابی یک یا چند ردیف از آیات اصلی بسنده شده است.

یتیم، توکل، قرض حسن، نفاق و منافقان، عمران و شهرسازی و سازمان و مدیریت در قرآن، نمونه‌های بررسی‌شده در این بخش می‌باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نویسندگان، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. محمدعلی فشارکی و حسین مرادی زنجانی، «روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم»، زنجان، قلم مهر، 1385.
3. پایگاه اینترنتی «دبیرخانه گفتمان قرآنی»، نوشته‌شده در 27 آذر 1395، به آدرس اینترنتی:

   http://goftman.org/%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AA%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82-%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85/

4. سایت جامع فرهنگی - مذهبی «فلاح»، نوشته‌شده در 2 اسفند 1391، به آدرس اینترنتی:

http://www.al-falah.ir/portal/?pageID=1242