التجريد لبغية المريد في القراءات السبع

التجريد لبغية المريد في القراءات السبع
پدیدآوران	ابن فحام، عبدالرحمن (نويسنده) بدر، عبدالرحمن ابراهيم (محقق)
ناشر	دار الصحابة للتراث
مکان نشر	مصر - طنطا
چاپ	1
شابک	‎977-272-459-6
موضوع	قرآن - قرائت
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏74‎‏/‎‏75‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ت‎‏3

التجريد لبغية المريد في القراءات السبع نوشته، عبدالرحمن بن فحام(متوفای 516ق)، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. نویسنده در این اثر به بیان قواعدی از تجوید و قرائات هفتگانه پرداخته و محقق کتاب یعنی عبدالرحمن ابراهیم بدر، موارد اختلافی قرائات در طریق شاطبی در کتاب «حرز الأماني و وجه التهاني في القراءات السبع» و کتاب حاضر از ابن فحام را شرح داده است.

ساختار

کتاب، دارای مدخل، تصدیر به قلم فتحی عبدالرحمن حجازی، مقدمه محقق کتاب (عبدالرحمن ابراهیم بدر)، تمهید، محتوای مطالب در چند بخش و خاتمه است.

گزارش محتوا

دکتر فتحی عبدالرحمن حجازی در مقدمه‌اش بر کتاب پس از ثنای خدا و رسولش به تقوا سفارش می‌کند و راه تقوا را عمل به قرآن می‌داند. او به روایاتی برای این امر استشهاد می‌کند. وی کتاب حاضر را یکی از هزاران کتابی می‌شمارد که در خدمت قرآن نگاشته شده و همه نویسندگان این کتاب‌ها را در صورت اخلاص در نیت، مأجور می‌داند. دکتر حجازی، سپس از محقق به‌عنوان یکی از کسانی که اهل سند متصل در روایات عشر قرآن کریم است یاد می‌کند. عبدالرحمن ابراهیم بدر در مقدمه‌اش بر کتاب درباره این کتاب و تحقیقی که درباره آن انجام داده چنین می‌نویسد: کتاب «التجريد لبغية المريد» ابن فحام صقلی از بهترین کتاب‌های مختصر در قرائات سبع است. ازآنجایی‌که این کتاب مختصر، هم برای مبتدیان قابل استفاده است و هم برای غیر مبتدیان، دکتر ضاری ابراهیم عاصی دوری پیش از من به تحقیق آن اقدام کرده و انصافاً در یافتن نسخه‌های خطی و مقابله بین آن‌ها و رمزگذاری و... موفق عمل کرده. ازاین‌رو من به جنبه دیگری از تحقیق که توسط او انجام نشده بود پرداختم که عبارت است از توضیح قرائاتی در این کتاب که بعضی از موارد آن برای برخی از خوانندگانی که از طریق کتاب «الحرز» شاطبی قراءت می‌کنند، واضح نیست.

این کتاب از مهم‌ترین کتاب‌ها در قرائات سبع است و ابن فحام، به طرز شدیدی در آن پایبند به‌اختصار است تا خواننده ملول نشود. ابن فحام به آنچه بر اساتید سابقش قرائت کرده ملتزم است و اسناد روایاتی را که قراءت می‌کند تا رسول خدا(ص) می‌رساند. از فواید اختصار در این کتاب این است که مبتدی سریع‌تر آن را می‌فهمد و غیر مبتدی هم سریع‌تر به آن مراجعه می‌کند. این کتاب، نزد ائمه قرائات مورد اعتماد بوده و در بسیاری از موارد به آن استدلال یا استشهاد کرده‌اند؛ مثل کتاب‌های شرح طیبة النشر فی القراءات العشر نویری و شرح ابن قاصح شاطبی و مختصر بلوغ الأمنیة و...

شیوه محقق در کتاب چنین است؛

اختلاف روش ابن فحام در «التجرید...» و شاطبی در «الحرز...» را به‌تفصیل توضیح داده است و هرگاه به لفظی برخورد کرده که در طریق فحام بوده ولی در طریق شاطبی نیست، با استناد به منابع، آن را بیان کرده است.

کلمه به کلمه مطالب کتاب، خصوصاً هر جا که دشوار بوده یا به طریق دیگری غیر از «الحرز...» منسوب است را شرح داده است.

وجوه مختلف و روایات و راویان را ذکر کرده است. علت این امر این است که گاهی، کلمه‌ای قرآنی یافت می‌شود که در آن اختلاف است و آن را از طریق ابن فحام یا طریقی دیگر به یک راوی منسوب می‌بینیم که در «الحرز...» به این راوی منسوب نیست یا مثلاً زیاداتی بر آنچه شاطبی در «حرز الأمانی» ذکر کرده دارد. مثلاً در سوره توبه در صفحه 233 داریم: نظیف از قنبل «یلمزک» را به ضم میم خوانده و این در کتاب الحرز، نه از طریق قنبل و نه دیگری، وجود ندارد. یا مثلاً این که نافع و کوفیان، «ما تشاءون» سوره انسان را به تای معجمه اعلی خوانده‌اند و فارسی از داجونی از هشام مانند همین مورد را روایت کرده است. این طریق از فارسی در «الحرز الامانی...» وجود ندارد. محقق در این کتاب، به توضیح چنین مواردی می‌پردازد و اختلافات را بیان می‌کند و همچنین طرقی را که از طریق ابن فحام هست و از طریق «حرز...» وجود ندارد مانند اصفهانی، عبدالباقی و... را نام می‌برد و توضیح می‌دهد.

نویسنده، در ابتدای کتاب، مختصری درباره قراء سبعه و سند و روایات آنان می‌نگارد. سپس توضیحاتی درباره همزه و انواع آن، مد، ادغام، مخارج حروف، مشترک و متقارب و اختلافات قاریان در تای تأنیث و ذال در کلمه «إذ»، لام در «هل» و «بل»، اختلافشان در اماله و وقوع آن در اسماء و افعال و حروف و... می‌پردازد. سپس درباره استعاذه و بسمله نوشته و شروع به بیان اختلافات قاریان در قرائت آیه‌ها می‌کند. او اختلافات را در این قسمت به ترتیب سوره‌ها از فاتحةالکتاب تا ناس ذکر می‌کند. البته در سوره بقره بحثی هم درباره یاءات مضاف و محذوف دارد. وی همچنین، پس از پایان سوره‌ها اختلاف آنان در تکبیر و صفت آن را هم ذکر می‌کند؛ بزری از طریق فارسی و مالکی، تکبیر را از اول سوره ضحی تا خاتمه سوره ناس روایت کرده است و لفظ آن «الله‌اکبر» است. او همچنین تهلیل و تکبیر را هم از اول سوره انشراح تا خاتمه ناس روایت کرده و لفظ آن «لا اله الا الله و الله‌اکبر» است. قاری در خاتمه ناس باید تکبیر بگوید و فاتحه‌الکتاب و پنج آیه از سوره بقره را تا «اولئک هم المفلحون» بخواند. این کار را «حالّ مرتحل» می‌نامند... فارسی در روایتش ذکر کرده که در آخر هر سوره توقف می‌شود و سپس با تکبیری که از تسمیه (بسم‌الله) منفصل باشد، آغاز می‌شود.

وضعیت کتاب

فهرست منابع و مآخذ و موضوعات در انتهای اثر ذکر شده است.

پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات حاوی مطالب مفیدی در اختلاف قرائات و... است.

صفحات 15 تا 18 کتاب، حاوی تصاویر صفحات اول و آخر نسخه خطی آن است.

نسخه خطی مورد اعتماد محقق، میکروفیلم نسخه کتابخانه دارالکتب المصریة به شماره 610 است که در قسمت قرائات به شماره 44257 موجود است.

دکتر ابراهیم بدر در خاتمه کتاب از متولی دارالصحابه در طنطا، دکتر ضاری ابراهیم عاصی دوری که قبلاً این کتاب را تحقیق کرده و همه کسانی که او را در نگارش این اثر یاری کرده‌اند تشکر می‌کند. وی تاریخ فراغت از تحقیق این کتاب را روز دوشنبه دهم رجب 1426 هجری مطابق با پنجم آگوست 2005 میلادی، ذکر می‌کند.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

حرز الأماني و وجه التهاني في القراءات السبع