مهمان نامه بخارا (تاریخ پادشاهی محمد شیبانی)

‏مهمان نامه بخارا (تاریخ پادشاهی محمد شیبانی)
پدیدآوران	فضل‌الله بن روزبهان (نويسنده) ستوده، منوچهر (اهتمام)
عنوان‌های دیگر	تاریخ پادشاهی محمد شیبانی
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1384 ش
چاپ	3
شابک	‎964-445-721-8
موضوع	اسماعیل صفوی اول، شاه ایران، 892 - 930ق. شیبک خان، - 916ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1181‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏6‎‏ف‎‏9‎‏

مهمان نامه بخارا، اثر فضل‌الله بن روزبهان، به بيان وقايع تاريخى دوران پادشاهى ابوالفتح محمد شيبانى پرداخته است، کتاب با اهتمام منوچهر ستوده به چاپ رسیده است. كتاب كه مؤلف آن را «سفرنامه بخارا» ناميده بود و به دستور محمدخان شيبانى ازبك، به نام مهمان نامه بخارا خوانده شده، به زبان فارسى و در سال 915ق نوشته شده است.

انگيزه مؤلف، ثبت وقايع تاريخى دوران پادشاهى محمدخان شيبانى و شرح مسافرت‌هاى او از جمله سفر به بخارا، بوده است.

كتاب علاوه بر فوايد تاريخى، از نظر ارزش لغوى نيز شايان اهميت است.

ساختار

كتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش كلى، در پنجاه و چهار مبحث ارائه شده است كه از اين تعداد، سى و هشت مبحث تاريخى، سيزده مبحث فقهى و كلامى، دو مبحث در شرح احوالات مؤلف و يك مبحث شامل خطبه و مقدمه است.

در خلال بيان حوادث، گله‌دارى قزاق‌ها، خانه‌هاى روان ايشان، آيين و آداب نيايش آن‌ها و طمع و علاقه آنان به تجاوز مورد بحث قرار گرفته است.

شرح مجالس ميهمانى و سوگوارى، انواع پيشكش‌ها و صدقات، غذاهاى مختلف، آداب زيارت مكان‌هاى متبرك و مطالب ديگر كه هر يك گوشه تاريك زندگى مردمان آسياى ميانه را روشن مى‌كند، از بخش‌هاى جالب و قابل توجه كتاب است.

مؤلف در ضمن بيان اين مباحث، 852 بيت شعر در تنبيه و تحذير، نصيحت و اندرز، وصف مناظر مختلف طبيعى، تعريف و تمجيد محمدخان شيبانى، توصيف و تشريح مساجد، قصور و ساير ابنيه و ساير مطالب سروده است.

شرحى كه مؤلف درباره بعضى لغات؛ از جمله قميز و قپق داده، بسيار جالب و خواندنى است و تا كنون كسى باين دقت اين دو را وصف نكرده است.

در سراسر كتاب، كه در بخارا و هرات نگارش يافته است، نكاتى درباره زندگى اجتماعى صفحات ماوراءالنهر و تركستان ديده مى‌شود.

كتاب، تقريباً مقارن قرن شانزدهم ميلادى نوشته شده و در آن زمان، ادبيات روسى، آن قدر حضور و قدرت نداشته كه بتواند به ديگر زبان‌ها تسرى يابد؛ اما مى‌توان جلوه‌هايى از توصيفات درخشان آثار قرن نوزدهم روسيه را در آن ديد.

كتاب از جمله آثار ارزنده اوايل سده دهم هجرى است و ارزش اختصاصى آن در اين نكته خلاصه مى‌شود كه نويسنده «وصف» را به رويكردى كاربردى در «متن» بدل كرده و آن را از حالت «زينتى» در آورده و به همين دليل است كه خواننده با جلوه‌هايى داستانى روبه مى‌شود.

گزارش محتوا

مقدمه مصحح، پس از معرفى نسخه‌هاى كتاب و بيان نكاتى از رسم الخط آن، به پاره‌اى از فوايد لغوى آن اشاره كرده و سرگذشت مؤلف را به طور مفصل شرح داده است.

مبحث اول، شامل خطبه و مقدمه، به شرح لشكركشى محمد شيبانى از مرو به بخارا و حوادث آن پرداخته است.

از جمله مباحث فقهى و كلامى مطرح شده، مى‌توان به موارد زير اشاره كرد:

1. مباحث بخارا در ماه رمضان: اين بخش در ده قسمت، شامل مباحثى مطرح شده از طرف محمدخان شيبانى و پاسخ مؤلف به آن‌ها پيرامون مسائل شرعى و تفسير برخى از آيات و روايات است؛ از جمله: تفسير و معناى «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيبِ لا يعْلَمُها إِلَّا هُوَ»، «وَ الْمَلائِكۀُ يسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الْأَرْضِ» حديث نبوى «اذا جاء رمضان فتحت ابواب الجنّه و غلقت ابواب جهنّم و سلسلت الشياطين» و...
2. سؤال محمدخان در مورد اين كه آيا با وجود ولد صلبى، نوه هم ارث مى‌برد يا نه و علت آن. نويسنده اشاره كرده است كه تمام علماى هرات در پاسخ به اين سؤال در مانده، ولى او آن را جواب داده و شاه را قانع كرده است.
3. جمع بين «خلق فى سته ايام» و امر «كن فيكون». پاسخ به اين سؤال كه خلق عالم در شش روز، به معنى تدريجى بودن خلق آن است؛ در حالى كه طبق آيات ديگر، هنگامى كه اراده خداوند به چيزى تعلق بگيرد، بلافاصله موجود خواهد شد و...

بخش تاريخى، به برخى وقايع دوران محمدخان شيبانى؛ از جمله جنگ با جانش سلطان و پيروزى بر او، جنگ با برندق خان، فتح قلعه كلات، وفات مادر شاه و شرح مسافرت‌ها و لشكركشى‌هاى او به نقاط مختلف؛ از جمله به قلعه ارقوق در قزاقستان، نهر سيحون، جيحون، مشهد مقدس و... پرداخته است.

نويسنده در اين بخش، ضمن بيان احوال محمدخان شيبانى، پدران و اجداد او، به تشريح كيفيت ممالك و معابر بلاد تركستان و نحوه فتح آن توسط وى و همچنين وقايع پس از فتح خراسان اشاره كرده است.

مطالب پايانى، در مورد مهمانى محمدخان در بخارا و ذكر تمامى منازل و مراحل اين سفر، شرح جنگ‌هاى با قزاق‌ها و غارت‌هاى ايشان از بلاد اسلامى و نحوه پيروزى محمدخان بر آن‌ها مى‌باشد.

نويسنده، شهرها، ديه‌ها، قلاع و بناهايى را كه در سفر خود به تركستان و خراسان ديده، يكايك با چشمى باز و دقيق نگريسته و قسمت‌هاى مختلف هر يك را به خوبى وصف كرده و اين توصيفات، وضع و شكل اين نقاط را تا امروز در اين كتاب زنده نگاه داشته است.

بعضى از اين مكان‌ها از اين قرارند: بلده سقناق، شهر سمرقند، ييلاق كان گل، قلعه ارقوق، قلعه كلات، عمارت مزار خواجه يسوى، مزار ابوالخير خان، مدرسه خانيه سمرقند و...

مؤلف در وصف مناظر طبيعى، چون نقاشى چيره‌دست، تمام زوايا و نهفته‌هاى طبيعت را نشان داده و مناظر را با قلم خود چنان مجسم كرده است كه خواننده پس از خواندن هر وصف، گويى خود شاهد و ناظر آن مناظر بوده است.

توصيفاتى كه نويسنده از نهر سيحون، نزهت بلاد تركستان، كثرت برف مملكت قزاق، نمك‌سار سمرقند، رود سيحون در تحت يخ، شدت سرماى مملكت قزاق، شب ايلغار، جنگ روز زمستان، بهار و علف‌زارهاى صحراى تركستان و غليان آب سيحون كرده، باريك بينى، دقت و قدرت قلم او را به خوبى نشان داده است.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آيات؛ احاديث، امثال و كلمات قصار؛ اشعار فارسى، عربى و تركى؛ لغات و اصطلاحات؛ كتب و رسائل؛ اشخاص، القاب و عناوين؛ مذاهب، طوايف، ايلات، سلسله‌ها، خاندان‌ها، تيره‌ها و مكان‌هاى مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.

پاورقى‌ها توسط مصحح، بيشتر به ذكر منابع، املاء صحيح برخى كلمات، معنا و ريشه‌يابى آن‌ها و توضيح برخى عبارات مشكل متن اختصاص يافته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. سايت خبرى بخوان دات كام.
3. سايت خبرى آفتاب.
4. روزنامه همشهرى سه شنبه 10 شهريور 1383.