كتاب المعتمد في أصول‌الدين: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - '..<ref>' به '.<ref>')
    جز (جایگزینی متن - ' | تعداد جلد =' به '| تعداد جلد =')
    خط ۲۲: خط ۲۲:
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE14627AUTOMATIONCODE
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE14627AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =19484
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =19484
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =

    نسخهٔ ‏۱۲ سپتامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۳:۰۰

    كتاب المعتمد في أصول الدين
    كتاب المعتمد في أصول‌الدين
    پدیدآورانملاحمي خوارزمي، محمود بن محمد (نويسنده)


    مکدرموت، مارتین (محقق)

    مادلونگ، ویلفرد (محقق)
    ناشرالهدي
    مکان نشرانگليس - لندن
    سال نشرمجلد1: 1991م,
    چاپ1
    زبانعربي
    تعداد جلد1
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    كتاب المعتمد في أصول الدين، اثر محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام معتزلی که به تحقیق ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، رسیده است. قصد ابن ملاحمی در این کتاب، مناقشه در مبادی فرقه‎های (مسلمان یا غیر مسلمان) مخالف با توحید، مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان در همان قالب و به همان اندازه‎ای است که مشایخ معتزله در کتاب‎های مختصر و متوسطشان، انجام می‎دهند.

    ساختار

    کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در سه جزء است و هر جزء در قالب ابواب و فصولی ارائه شده است. برخی منابع کتاب از این قرار است: الآراء و الديانات، كتاب الأدوات، تاريخ ابن أبي‎خيثمة، شرح الجمل و ال‎قود، المجسطي، تفسیرهای عباس بن یزید بحرانی و ولید بن ابان، جوابات التستريين، كتاب الدواعي و الصوارف، كتاب المحيط بالتكليف، كتاب من قال بالعدل من المحدثين، رسائل منسوبة إلی قابوس بن وشمکير و...

    گزارش محتوا

    ابن ملاحمی در مقدمه قصد دارد بزرگ‎ترین تألیفات ابوالحسین بصری در علم کلام، یعنی کتاب تصفح الأدلة را خلاصه کرده و درعین‎حال نواقصش را تکمیل کند و در برخی مباحثش تجدید نظر نماید. بصری در این کتاب، ادله معتزله و همچنین مخالفان آنان را تصفّح کرده؛ یعنی مورد نقد و بررسی قرار داده است. ابن ملاحمی تلاش کرده که کتابی جامع ارائه دهد که اشکالات ابوالحسین را در آن تکرار نکند. ابوالحسین بصری در کتابش بسیاری از ادله ضعیف و مسائل بدیهی را هم ذکر کرده که حذف آنها از کتاب، هیچ آسیبی به مطلب نمی‎رساند. ابن ملاحمی خوارزمی، می‎گوید استدلالات جدیدی را در این نوشتار، ارائه نموده و به مسائلی که در آن با ابوالحسین بصری، اختلاف نظر دارد اشاره کرده است. البته وی تأکید می‎کند که مسائل اختلافی‎اش با بصری کم است[۱].

    ابوالحسین در هنگام نگارش بابی درباره انکار رؤیت خدا در آخرت توسط مؤمنین، از دنیا رفت. ابن ملاحمی آن را با همان سبک و سیاقی که بر اصل کتاب حاکم بود، به پایان رساند؛ مخفی نماند که بخش موجود از کتاب «المعتمد» از پایان کتاب «تصفح الأدلة» جز اندکی، تجاوز نکرده است[۲].

    بااینکه «تصفح الأدلة» ابوالحسین بصری، مصدر اصلی و نمونه اصلی ابن ملاحمی برای نگارش این کتاب بوده، اما وی از کتاب‎های دیگری نیز (به‎صورت بررسی مستقیم یا غیر مستقیم) برای این منظور استفاده کرده است که البته اکثرشان مفقود شده‎اند؛ او از میان کتاب‎ها و رسائل ابوالحسین بصری به کتاب‎های «الغرر» و «شرح العمد» (شرح کتاب العمد قاضی عبدالجبار) و... استناد کرده است. ملاحمی در موارد بسیاری به مؤلفات قاضی عبدالجبار اشاره کرده و از آن نقل می‎کند، به‎ویژه کتاب «المغني» که البته نسخه‎ای که از این کتاب در دست ابن ملاحمی بوده، با نسخه منتشرشده از آن تفاوت دارد. وی کتاب «المحيط بالتكليف» و شرح و تعلیقه آن و «كتاب الدواعي و الصوارف» و «شرح الجمل و العقود» نیز بهره برده است..[۳].

    معظم استشهادات ملاحمی در این اثر به کتاب‎های دیگران، به احادیث و اخبار است..[۴].

    مهم‎تر از همه استشهادات او با عباراتی ناشناخته از کتاب «الآراء و الديانات» حسن بن موسای نوبختی است. باارزش‎ترین نقل قول‎های وی، گزیده‎های طولانی از کتاب «المقالات» ابوعیسای ورّاق است. قصد ابن ملاحمی مناقشه در مبادی فرقه‎های مخالف با توحید مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان به همان اندازه و صورتی است که مشایخ معتزله در کتاب‎های مختصر و متوسطشان، انجام می‎دهند. نویسنده از کتاب ابوعیسای وراق که آن را «الديانات» نامیده، به‎عنوان یکی از مصادر اصلی خود استفاده کرده و در بخش‎هایی از کتاب المعتمد، با اصول مادی‎گرایی (الدهرية)، مانویت، دیهانیه، مرقیونیه [مذهب مارسیون] و برخی فرقه‎های دوگانه‎پرست (ثنوی) کوچک مناقشه کرده است[۵].

    ابن ملاحمی،در ابتدای کتاب، مطالبی را که در آن بیان کرده، چنین شرح می‎دهد: هدف ما از این کتاب، تصحیح ملت پیامبرمان محمد(ص) در کلیت و تفاصیل آن است. مخالفان ما دو قسم می‎شوند: برخی (دیگر فرقه‎های مسلمان) کلیت مورد قبول ما را قبول دارند و در تفاصیل با هم اختلاف داریم و برخی دیگر اساسا بر قبله ما نیستند که خودشان بر اقسامی هستند: برخی مانند اهل تعطیل و دهریون و... معتقد به هیچ مذهب و آئینی نیستند، برخی دیگر مانند ثنویون معتقد به مذهب خاصی هستند، ولی از اساس و در توحید با ما اختلاف دارند و برخی دیگر مانند براهمه، توحید و اثبات صانع و... را قبول دارند، ولی پیامبری را نمی‎پذیرند و برخی دیگر مانند یهودیان و نصرانیان فی‎الجمله توحید و عدل را قبول دارند، ولی در تفاصیل آن با ما اختلاف دارند؛ یااینکه اقرار به پیامبری دارند، ولی پیامبری حضرت محمد(ص) را نمی‎پذیرند[۶]. اما اختلافات میان فرقه‎های مسلمان را نیز این‎گونه می‎توان بیان داشت که برخی معتقدند خداوند در صفات ذاتیه‎اش واحد است. برخی دیگر هستند که قائل به قدمایی در کنار خدا شده‎اند. برخی (مانند مشبهه) معتقدند خداوند جسم است. برخی مانند مجبره معتقدند خالق افعال بندگان خداست و..[۷].

    وی در قسمتی از کتاب درباره دیصانیه می‎نویسد: اکثر عقایدشان با نظریات مانویان موافق است؛ فقط در برخی موارد با آنان مخالفند که از جمله این موارد است: اعتقاد به اینکه ظلمت، مرده و غیر حساس است و عالم و قادر نیست، بلکه راکد غیر متحرک است و افعالش به‎صورت طبعی از وی صادر می‎شود؛ [یعنی] علم و قدرت و حس و قصد و تحرک، فقط مختص به نور است. دلیل آنان در بیان این نکته این است که ظلمت ضد نور است و ازاین‎رو باید صفاتش نیز در تضاد با صفات نور باشد. ابن ملاحمی قول آنان را با توضیح مطلبی که سابقا بر آن استدلال کرده، ابطال می‎کند؛ وی می‎نویسد: سابقا بیان کردیم که ظلمت، فقدان (نبود) نور است در چیزهایی که پذیرای آن هستند[۸].

    وی درباره مرقیونیه نیز می‎نویسد: آنان معتقدند که خدای متعال حق است و کسی را یارای دفع و ابطال وی نیست. آنان همچنین معتقدند که شیطان نیز (بدون اینکه مخلوق خدا باشد) موجود است. پیروان مریقونیه معتقدند: در میان خدا و شیطان وجود ثالثی هست که از خدا پایین‎تر و از شیطان بالاتر است که در میان طبع سلیم انسانی به ودیعت نهاده شده است. شیطان و ظلمت بر آن می‎شورد و با آن می‎آمیزد و از این آمیزش، عالم پدیدار می‎شود. آمیزش شیطان با او به این دلیل است که از فعل او بهره ببرد، قبائحش را نیکو کند، مرگش را حیات بخشد و قساوتش را نرم کند. سپس، شیطان نیروها و دغدغه‎هایش را در عالم برپا می‎دارد تا به وسوسه بپردازد. از قوا و نیروهای او بروج دوازده‎گانه، ستارگان هفت‎گانه، خورشید و ماه و... هستند... هرچیز [زشتی] در دنیا، مانند حیوانات درنده‎ای که دیگران را شکار می‎کنند و می‎خورند و... از شیطان است و خدای بزرگ، آن را نیافریده است، بلکه خالقش شیطان رجس نجس است. نیروهای شیطان بر عالم تسلط یافته و وی به تدبیر در آن مشغول است. سازنده درختان مثمر و غیر مثمر اوست. اوست که زندگانی زمینیان را در فصل‎های چهارگانه ترتیب می‎بخشد..[۹].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و سایر فهارس فنی شامل (فهرست اسامی مردان و زنان و اعلام، اسامی فرقه‎ها، طایفه‎ها و جماعت‎ها، اسماء کتاب‎ها و رسائل و نام شهرها و مکان‎ها) در انتهای آن آمده است. مقدمه مؤلف، شناسنامه کتاب و صفحه روی جلد آن، به زبان انگلیسی پس از فهارس فنی در انتهای اثر ذکر شده است.

    در تحقیق اکثر مطالب کتاب به دو نسخه منحصربه‎فرد دانشگاه بزرگ صنعا به شماره‎های 213 و 214 اعتماد شده است[۱۰]. محققان کتاب از دارالکتب قاهره، قاضی اسماعیل اکوع (مدیر آثار و کتابخانه‎های جمهوری عربی یمن)، که در چاپ کتاب و قاضی علی سلیمان (وزیر اوقاف جمهوری یمن)، که در دستیابی به کتابخانه دانشگاه بزرگ یمن، یاری‎رسان بوده‎اند، تشکر کرده‎اند و مراتب سپاس‎گزاری‎اشان را از استاد رضوان سید (مدیر انتشاراتی در بیروت) ابراز کرده‎اند[۱۱].

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه محققان، صفحه ید
    2. ر.ک: همان
    3. ر.ک: همان، صفحه ید - یه
    4. ر.ک: همان، صفحه یه
    5. ر.ک: همان، صفحه یو
    6. ر.ک: متن کتاب، ص7
    7. ر.ک: همان
    8. ر.ک: همان، ص584
    9. ر.ک: همان، ص586-587
    10. ر.ک: مقدمه محققان، صفحه یو
    11. ر.ک: همان، صفحه ک

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    كتاب الفائق في أصول الدين