۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(لینک درون متنی) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
'''نهاية الإحكام في معرفة الأحكام''' تألیف ابومنصور جمالالدين [[علامه حلی، حسن بن یوسف|حسن بن يوسف بن مطهر]] حلّى اسدى، معروف به [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] (م 726 ق) میباشد. | '''نهاية الإحكام في معرفة الأحكام''' تألیف ابومنصور جمالالدين [[علامه حلی، حسن بن یوسف|حسن بن يوسف بن مطهر]] حلّى اسدى، معروف به [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] (م 726 ق) میباشد. | ||
كتاب نهاية الإحكام يا «نهاية الفقه» | كتاب نهاية الإحكام يا «نهاية الفقه» <ref>ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۶۵</ref>، <ref>بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱، ص۱۷</ref> از آثار مهم فقهى قرن هشتم و از مختصرترين و معروفترين آثار فقهى بجاى مانده از [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] «قده» مىباشد. | ||
==شيوۀ نگارش== | ==شيوۀ نگارش== | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
در اين كتاب به صورت بسيار مختصر استدلال به فتاواى فقهاى عظام پرداخته شده است و در واقع كتاب آميختهاى از فقه فتوايى و فقه استدلالى مختصر و موجز است كه گاهى نيز به نظريات عامه متعرض شده است. | در اين كتاب به صورت بسيار مختصر استدلال به فتاواى فقهاى عظام پرداخته شده است و در واقع كتاب آميختهاى از فقه فتوايى و فقه استدلالى مختصر و موجز است كه گاهى نيز به نظريات عامه متعرض شده است. | ||
اگر چه اين كتاب به شهرت قواعد الأحكام نرسيده است اما از زمان تأليف، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و استفاده از آن متداول بوده است و فقهاى بعد از وى آن را از مصادر كتب خود قرار دادهاند و عبارتهاى آن را در كتب خود نقل كردهاند، تا جايى كه علامۀ [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|مجلسى]] در ابتداى كتاب با ارزش «[[بحار الأنوار]]»، اين كتاب را با نام «نهاية الفقه» از مصادر خود ذكر كرده است. | اگر چه اين كتاب به شهرت قواعد الأحكام نرسيده است اما از زمان تأليف، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و استفاده از آن متداول بوده است و فقهاى بعد از وى آن را از مصادر كتب خود قرار دادهاند و عبارتهاى آن را در كتب خود نقل كردهاند، تا جايى كه علامۀ [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|مجلسى]] در ابتداى كتاب با ارزش «[[بحار الأنوار]]»، اين كتاب را با نام «نهاية الفقه» از مصادر خود ذكر كرده است.<ref>نهایة الاحکام، علامه حلی، مقدمۀ ناشر، ص۱۴</ref> | ||
اين كتاب مثل كتابهاى «قواعد الأحكام»، «الألفين»، «نهاية الوصول إلى علم الأصول»، «نهج المسترشدين» به درخواست محمد بن يوسف حلى، [[فخرالمحققین، محمد بن حسن|فخر المحققين]] (م 767 ق) تأليف شده است. | اين كتاب مثل كتابهاى «قواعد الأحكام»، «الألفين»، «نهاية الوصول إلى علم الأصول»، «نهج المسترشدين» به درخواست محمد بن يوسف حلى، [[فخرالمحققین، محمد بن حسن|فخر المحققين]] (م 767 ق) تأليف شده است. | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
بنابراين اگر تأليف كتاب زكاة و قسمتى از بيع در حدود دو سال طول كشيده باشد سال اتمام كتاب در حدود 707ق بوده است. | بنابراين اگر تأليف كتاب زكاة و قسمتى از بيع در حدود دو سال طول كشيده باشد سال اتمام كتاب در حدود 707ق بوده است. | ||
قديمىترين نسخهاى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به آن اشاره شده است، نسخهاى است به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] كه در سال 710ق از نسخهاى كه به خط [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] بوده است نسخه بردارى شده است اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ فخرالدين نصيرى است كه در فهرست كتابخانه با شمارۀ 369 مشخص شده است. | قديمىترين نسخهاى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به آن اشاره شده است، نسخهاى است به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] كه در سال 710ق از نسخهاى كه به خط [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] بوده است نسخه بردارى شده است اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ فخرالدين نصيرى است كه در فهرست كتابخانه با شمارۀ 369 مشخص شده است. <ref>الذریعة، اقا بزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۳۹۴</ref> <ref>ارشاد الاذهان، علامه حلی، مقدمۀ ناشر ج۱، ص۱۱۲ چاپ جامعۀ مدرسین</ref> | ||
==تاريخ چاپ== | ==تاريخ چاپ== | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
- نسخههاى كتابخانههاى شيخ مشكور و سيد ابوالقاسم اصفهانى در نجف | - نسخههاى كتابخانههاى شيخ مشكور و سيد ابوالقاسم اصفهانى در نجف | ||
- نسخۀ فخرالدين نصيرى به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] در سال 710ق | - نسخۀ فخرالدين نصيرى به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] در سال 710ق <ref>الذریعة، اقا بزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۳۹۴</ref> | ||
نسخۀ اخير در فهرست كتابخانۀ نصيرى با شمارۀ 369 مشخص شده است. <ref>ارشاد الاذهان، علامه حلی، ج۱، ص۱۱۲ چاپ جامعۀ مدرسین</ref> | |||
نسخههايى كه در كتاب مقدمهاى بر فقه شيعه ذكر شدهاند، 16 نسخه است كه قديمىترين آنها متعلّق به دانشگاه تهران با شمارۀ 6662 و مربوط به قرن هشتم است. | نسخههايى كه در كتاب مقدمهاى بر فقه شيعه ذكر شدهاند، 16 نسخه است كه قديمىترين آنها متعلّق به دانشگاه تهران با شمارۀ 6662 و مربوط به قرن هشتم است. | ||
ساير نسخهها متعلّق به كتابخانههاى آستان قدس رضوى، آیتالله حكيم، مجلس شوراى اسلامى، ملك، نواب، پرينستون، وزيرى و نوربخش مىباشد. | ساير نسخهها متعلّق به كتابخانههاى آستان قدس رضوى، آیتالله حكيم، مجلس شوراى اسلامى، ملك، نواب، پرينستون، وزيرى و نوربخش مىباشد. <ref>مقدمهای بر فقه شیعه، مدرسی طباطبایی، ص۱۲۹، ۱۳۰</ref> | ||
==نسخههاى معتبر== | ==نسخههاى معتبر== | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۶: | ||
كتاب موجود از مقابله و تصحيح سه نسخه حاصل شده است كه عبارتند از: | كتاب موجود از مقابله و تصحيح سه نسخه حاصل شده است كه عبارتند از: | ||
#نسخۀ كامل و بسيار بد خط كه متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى است. اين نسخه به خط يعقوب بن خليل عاملى در سال 859ق نوشته شده است و نسخۀ اصلى و اساسى در چاپ كتاب موجود بوده و با رمز (ق) مشخص شده است. | |||
#نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه ابتدا و انتهاى آن ناقص است و نويسنده و تاريخ نگارش آن مشخص نيست و با رمز(س) مشخص شده است. | |||
#نسخۀ كامل و پر غلطى كه در سال 1245ق نوشته شده و متعلّق به كتابخانۀ مؤسسۀ آل البيت لإحياء التراث كه ناشر كتاب موجود است، مىباشد و با رمز (ر) مشخص شده است. | |||
==مطالب== | ==مطالب== | ||
| خط ۱۹۳: | خط ۱۹۲: | ||
اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما مؤلف به صورت وسيعى فتاوا و نظريات فقهاى عظام را در آن نقل نموده است. كه در اين بين نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] رتبۀ اول را داراست و نظريات [[علمالهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]]، [[ابنادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، [[شيخ صدوق]]، ابوالصلاح حلبى، [[سالار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|سلار بن عبدالعزيز]]، و [[شيخ مفيد]] نيز در كتاب مطرح شده است. | اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما مؤلف به صورت وسيعى فتاوا و نظريات فقهاى عظام را در آن نقل نموده است. كه در اين بين نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] رتبۀ اول را داراست و نظريات [[علمالهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]]، [[ابنادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، [[شيخ صدوق]]، ابوالصلاح حلبى، [[سالار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|سلار بن عبدالعزيز]]، و [[شيخ مفيد]] نيز در كتاب مطرح شده است.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۷۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۲۳۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۲۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۹۶</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۳۴</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۸۸</ref> | ||
از ديگر ويژگىهاى كتاب طرح نظريات و فتاواى بزرگانى همچون ابن جنيد، [[ابن ابیعقیل عمانی، حسن بن علی|ابن ابى عقيل]] و على بن بابويه، پدر [[شيخ صدوق]] است كه كمتر در كتب قدماء مطرح شدهاند. | از ديگر ويژگىهاى كتاب طرح نظريات و فتاواى بزرگانى همچون ابن جنيد، [[ابن ابیعقیل عمانی، حسن بن علی|ابن ابى عقيل]] و على بن بابويه، پدر [[شيخ صدوق]] است كه كمتر در كتب قدماء مطرح شدهاند.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۷۴</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۰۴</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۷۸</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۳۹</ref> | ||
اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما گاهى سبک تدوين و طرح مباحث شبيه فقه مقارنهاى است زيرا مؤلف در آن به روايات معتبر در نزد عامه مثل روايات ابن عبّاس و عائشه از كتاب جامع الأصول، سنن ابن ماجه، [[سنن ترمذى]]، سنن بيهقى، [[سنن أبيداود]]، الخصائص الكبرى، [[صحيح مسلم]]، [[صحيح بخارى]] استناد نموده كه در پاورقى آنها ذكر شده است و همين طور به همان سبک در ابتداى مباحث به اجماع و نصّ استناد نموده است. | اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما گاهى سبک تدوين و طرح مباحث شبيه فقه مقارنهاى است زيرا مؤلف در آن به روايات معتبر در نزد عامه مثل روايات ابن عبّاس و عائشه از كتاب جامع الأصول، سنن ابن ماجه، [[سنن ترمذى]]، سنن بيهقى، [[سنن أبيداود]]، الخصائص الكبرى، [[صحيح مسلم]]، [[صحيح بخارى]] استناد نموده كه در پاورقى آنها ذكر شده است و همين طور به همان سبک در ابتداى مباحث به اجماع و نصّ استناد نموده است. <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۴، ۴۵</ref><ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۳۳۰</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۳۲۲</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۳۸</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۱۱۲</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۴۳۴</ref> | ||
در استناد به اجماع، مؤلف از تعابير مختلفى استفاده نموده است به عنوان نمونه اين موارد را مىتوان ذكر نمود: هي واجبة عند علمائنا كلّهم، عند علمائنا أجمع، ليس واجبا إجماعا، أجمع المسلمون كافّة، عليه إجماع العلماء، أجمع المسلمون في جميع الأعصار. | در استناد به اجماع، مؤلف از تعابير مختلفى استفاده نموده است به عنوان نمونه اين موارد را مىتوان ذكر نمود: هي واجبة عند علمائنا كلّهم، عند علمائنا أجمع، ليس واجبا إجماعا، أجمع المسلمون كافّة، عليه إجماع العلماء، أجمع المسلمون في جميع الأعصار.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۸، ۴۹، ۵۱</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۱۰</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۹۷</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۶۵</ref> | ||
اگر چه مؤلف روايات متعددى از عامه را ذكر نموده است اما در رابطه با ائمۀ معصومين عليهمالسلام و استناد به آنان تأكيد خاصى داشته است به عنوان نمونه: و الأفضل ما نقل عن أهل البيت عليهمالسلام لأنّهم أعرف بما يناجي به الرب تعالى، لاستفادة علومهم من الوحي. | |||
اگر چه مؤلف روايات متعددى از عامه را ذكر نموده است اما در رابطه با ائمۀ معصومين عليهمالسلام و استناد به آنان تأكيد خاصى داشته است به عنوان نمونه: و الأفضل ما نقل عن أهل البيت عليهمالسلام لأنّهم أعرف بما يناجي به الرب تعالى، لاستفادة علومهم من الوحي.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۵۹</ref> | |||
==نقاط ضعف== | ==نقاط ضعف== | ||
| خط ۲۱۴: | خط ۲۱۴: | ||
همين طور كتاب موجود از نظر عنوان بندى مطالب داراى نقايص زيادى است كه به بعضى از آنها اشاره مىشود. | همين طور كتاب موجود از نظر عنوان بندى مطالب داراى نقايص زيادى است كه به بعضى از آنها اشاره مىشود. | ||
#به جاى عنوان المقصد الثاني در عناوين كتاب و فهرست آخر كتاب، عنوان المقصد الثالث نوشته شده است. | |||
#عنوان المقصد الرابع النوافل كه مربوط به مستحبات است با فصل دوم و سومش كه مربوط به نماز مسافر و نماز خوف است هماهنگ و سازگار نيست. | |||
#مباحث خمس و انفال بطور كامل در ضمن كتاب زكاة آورده نشده است و اثرى از آنها ديده نمىشود. | |||
#اگر چه در عنوان كتاب آمده است المقصد الأوّل: في زكاة الأموال، امّا مقصد دوم در كتاب ذكر نشده است و احتمالا فصل هفتم يعنى زكاة فطره بايد به عنوان مقصد دوّم كه زكاة نفوس است مطرح مىشده است. | |||
==گفتار بزرگان== | |||
[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]]: و نهاية الفقه له... على ما رأيته عند الفاضل الهندي وصل إلى أواسط بحث زكاة الفطرة، ثم من كتاب التجارة أيضا إلى بحث الصرف من كتاب التجارة و النسخة المتداولة منه مقصورة على كتب الطهارة.<ref>ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۶۵</ref> | |||
فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا أتاه الله من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيها اثنیعشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء و هي [[منتهی المطلب في تحقيق المذهب]] خرج منه تمام العبادات و قليل من المعاملات إلى عقد البيع و نهاية الإحكام في معرفة الأحكام. <ref>فوائد رضویه، اقا رضا همدانی، ص۱۲۶</ref> | |||
[[ | [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]: كنهايته الفقهيّة التي لم يبرز منها غير أبواب الطهارة و الصلاة. <ref>روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، ج۲، ص۲۷۵</ref> | ||
لؤلؤ البحرين: تعليقۀ علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألّف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات، فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلّمين.<ref>لؤلؤ البحرین، بحر العلوم، ص۲۱۰، ۲۱۱</ref> | |||
خطبۀ كتاب: فهذا الكتاب (نهاية الإحكام في معرفة الأحكام) لخصت فيه فتاوى الإماميّة على وجه الاختصار و أشرت فيه إلى العلل مع حذف الإطالة و الإكثار. <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، خطبۀ کتاب، ص۱۸</ref> | |||
==پانویس == | |||
<references /> | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/24 394 | |||
# [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] /1 365 - 358 | |||
# [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]] /2 273 | |||
# المستدرك /3 459 | |||
# أعيان الشيعة /5 404 | |||
# الخلاصة 48 | |||
# الإجازة 155 | |||
# الكنى و الألقاب /2 477 | |||
# [[طبقات أعلام الشيعة]]، ج 3، ص 52 قرن هشتم | |||
# فوائد رضويه 126 | |||
# ريحانة الأدب /4 167 - 179 | |||
# لؤلؤ البحرين 210، 211 | |||
# [[بحار الأنوار]] ج /1 17 | |||
[[رده:کتابشناسی]] | [[رده:کتابشناسی]] | ||
| خط ۲۶۹: | خط ۲۵۸: | ||
[[رده:فقه مذاهب]] | [[رده:فقه مذاهب]] | ||
[[رده:فقه شیعه]] | [[رده:فقه شیعه]] | ||
[[رده:25 مرداد الی 24 شهریور]] | |||