مجلة معهد المخطوطات العربية

مجلة معهد المخطوطات العربية
پدیدآوران	اسکندر، البیر زکی (محقق و مصحح) رازی، محمد بن زکریا‏ (نويسنده) حسین، محمد کامل (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	المرشد أو الفصول طب الرازي [عدد خاص بکتاب "المرشد او الفصول" للرازی]
ناشر	جامعة الدول العربية، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، معهد المخطوطات العربیة
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1380 ق یا 1961 م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1

كتاب المرشد او الفصول، نگاشته طبيب نامدار، ابوبكر محمد بن زكرياى رازى (251ق - 313ق)، به زبان عربى است. اهميت اين كتاب در اين است كه رازى هنگامى دست به تأليف آن زده كه موسوعه درازدامن «الحاوى» (الجامع الكبيرة) و بسيارى ديگر از كتاب‌هايش را نگاشته است

مؤلف، انگيزه نگارش اين اثر را چنين بازگو مى‌نمايد: «دعانى ما وجدت عليه فصول ابقراط من الاختلاط و عدم النظام و الغموض و التقصير عن ذكر جوامع الصناعة كلها أو جلها و ما اعلمه من سهولة حفظ الفصول و علقها بالنفوس الى ان اذكر جوامع الصناعة الطبية و جملها على طريق الفصول و اتحرى فى ذلك الايضاح و التمثيل و ترك الاغراق و الوغول فى الغوامض و ما يقع منه الخلاف و يحتاج الى البحث و النظر ليكون مدخلاً الى الصناعة و طريقاً للمتعلمين و الله الموفق للصواب»

از سال تأليف كتاب «المرشد» اطلاع دقيقى نداريم، ولى - چنان‌كه در ابتدا متذكر شديم - محمد بن زكرياى رازى، اين كتاب را پس از تأليف «حاوى»، كتاب «دفع مضار الاغذية»، كتاب «الشكوك على جالینوس» و... نوشته است؛ بنابراين، به نظر مى‌رسد اين كتاب، يكى از آخرين آثار نگاشته‌شده توسط رازى باشد.

ساختار

اين كتاب، مجموعه‌اى از چند گفتار است كه مؤلف به هركدام، عنوان «فصول...» داده است. فصول يادشده افزون بر سى‌تاست. مطالب آغازين اين اثر با بحث پيرامون اسطقسات آغاز مى‌شود و با بحث صناعت طب، نگارش اين كتاب پايان مى‌پذيرد.

آنچه رازى در اين كتاب مى‌نويسد، خلاصه‌اى از تحقيقات وى است؛ بنابراين، در اين كتاب نه چندان اثرى از نقل اقوال است و نه ردى از مناقشه با ديگر اطباء، بلكه مطالب، به‌صورت پياپى، آن هم غالباً بدون استدلال، تحرير شده است.

پاره‌اى از منابعى كه مؤلف در تدوين اين اثر از آنها بهره برده است، عبارتند از:

«تقدمة المعرفة»، «ادوار الحميات»، «ادوية مفردة»، «ازمان الامراض»، «البحران» و...

گزارش محتوا

كتاب «المرشد» - على‌رغم اختصار آن - از مهم‌ترين نگاشته‌هاى طبى رازى به شمار مى‌رود. مؤلف در اين اثر به امور بالينى (مباحث عملى طب) نمى‌پردازد؛ از سوى ديگر، درباره بيمارى‌ها و اسباب و علت آنها و همچنين تجربيات خود در درمان امراض سخنى نمى‌گويد، بلكه اين كتاب بيانگر مقام علمى رازى در حوزه مباحث نظرى علم پزشکى است.

مؤلف، اين كتاب را پس از نگارش بسيارى از تأليفاتش به رشته تحرير درآورده است. افزون بر اين، مطالعه اين اثر نشان مى‌دهد كه وى قبل از نگارش آن، بسيارى از كتب پزشکى پيشينيان را مطالعه و تتبع كرده است.

از سوى ديگر، مؤلف، اين كتاب را به اين انگيزه نوشته كه به باور او بقراط در «فصول» خويش دچار اشتباهات عديده‌اى شده است و او خواسته است كتابى بر همان نمط، ولى بدون اشتباه تدوين نمايد. اين بدان معناست كه رازى در آن هنگام به پايه‌اى از علم پزشکى رسيده بوده كه مى‌توانسته با حكيم مشهورى همانند بقراط به معارضه برخيزد.

از آنچه گفتيم جايگاه اين اثر در علم پزشکى - خصوصاً مباحث نظرى آن - معلوم مى‌شود.

برخى از موضوعات مطرح‌شده در اين كتاب بدين شرح است:

اسطقسات، مزاج، هواها و آب‌ها و غذاها و داروها، آب‌ها و برف و يخ، استخراج قواى داروها و غذاها، رياضت، حمام، خواب و بيدارى، نياز به غذا و كاربرد درست آن، داروهاى مسهل، تركيب داروها، بيمارى و سبب و عرض، نبض، تنفس، بحران و...

وضعيت كتاب

اين اثر به همت دكتر البير زكى اسكندر و بر اساس دو نسخه خطى (نسخه خطى در مسجد جامع اياصوفيا و نسخه خطى دارالكتب مصر) تصحيح و تحقيق شده است.

مصحح پس از نگاشتن مقدمه‌اى پيرامون جايگاه اين اثر و شيوه تصحيح آن، متن تصحيح‌شده را مى‌آورد.

مصحح در پاورقى‌هاى اين اثر به اختلاف نسخ مى‌پردازد.

در پايان اين اثر، مقاله‌اى مفصل تحت عنوان طب الرازى به قلم آقاى دكتر محمد كامل حسين (رئيس دانشگاه عين شمس) آورده شده كه در آن به تحليل شيوه پزشکى رازى پرداخته شده است.

تدوين و تنظيم فهرست مصطلحاتى (مفردات، مركبات، امراض، اعضاء و شيوه‌هاى درمان) كه در متن كتاب آمده همراه با ذكر معادل لاتين آنها از جمله ديگر كارهاى مصحح اين اثر است.

اين كتاب در سال 1380ق (1961م)، توسط انتشارات مجله معهد المخطوطات العربية (مصر، قاهره)، در 214 صفحه چاپ و منتشر شده است.