الفارابي الموفق و الشارح

الفارابي الموفق و الشارح
پدیدآوران	بهي، محمد (نويسنده)
ناشر	مکتبة وهبة
مکان نشر	مصر - قاهره
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1

الفارابي الموفق و الشارح، اثر نویسنده معاصر محمد بهی، به مهم‎ترین کار فارابی (259-339ق)، یعنی توفیق میان دین و فلسفه، اختصاص یافته است.

فارابی در فلسفه‎اش دو کار و نوآوری داشته است؛ او نظراتی را که در فلسفه ارسطو وجود داشته، با دین اسلام چنان جمع کرده که در آن بیگانگی و تعارض آشکار وجود ندارد و فیلسوف می‎تواند آن را باطن دین تلقی کند. دومین نوآوری او، شرح برخی از نظرات فلسفی است. شرح در اینجا به معنای تأویل است. هرچند قبل از او، یعقوب بن اسحاق کندی (181-258ق) و بعد از او، ابن‎سینا (359-416ق) نیز چنین عملی را انجام داده‎اند؛ لکن «ضم» و ترکیب کردن دین با فلسفه نزد فارابی متفاوت است. نزد فارابی، فلسفه و دین دو تعبیر از یک معناست؛ علی‎رغم اینکه این دو دارای تضارب خفی هستند.

همان ‎طور که گفته شد قبل از فارابی، یعقوب بن اسحاق کندی نیز دست به چنین عملی زده است؛ لکن او نتوانسته جریان فلسفی از خود به‎جای بگذارد و حتی میان مباحثی که طرح کرده، وحدت ایجاد کند.

ساختار

این اثر با مقدمه نویسنده آغاز، سپس محتویات آن بدون نظم خاصی آمده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه به‎صورت مختصر، به سیر تحول مدارس فلسفی و ویژگی‎های آنها و تلاشی که برخی از دانشمندان برای جمع بین آموزه‎های فلسفی و آموزه‎های دینی نموده‎اند، پرداخته است.

وی در متن کتاب، نخست در ذیل عنوان «أسلوب الفارابي في التوفيق»، به روش فارابی در جمع بین آموزه‎های فلسفی و آموزه‎های دینی اشاره کرده، سپس مباحثی فلسفی، مرتبط با وجود، خداوند، نبوت، وحی و قضا و قدر را مطرح و ارتباط این مباحث را با آموزه‎های دینی بیان نموده است.

نویسنده در ذیل عنوان «في مشكلة الوجود»، از قول فارابی می‎نویسد: ماهیت معلول، ذاتاً ممتنع ‎الوجود نیست؛ وگرنه موجود نمی‎شد. واجب‌الوجود نیز نیست؛ وگرنه معلول نمی‎بود؛ پس در محدوده ذات خویش، ممکن است و به شرط بودن علتش واجب و به شرط نبودن آن ممتنع می‎گردد. پس ماهیت مزبور، در محدوده ذات خود، هالک و از آن جهت که به پدیدآورنده منسوب است، بالضروره واجب می‎باشد؛ «كُلُّ شَي‎ءٍ هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ» (قصص: 88)؛ «جز ذات او همه چیز نابودشونده است». فارابی بدین ترتیب، بین نظر ارسطو در واجب ‎الوجود و ممکن ‎الوجود از یک طرف و بین خداوند (خداوند خالق) و مخلوقاتش از طرف دیگر جمع نموده است.

نویسنده درباره وجود خداوند، به نقل از فارابی می‎نویسد: دو راه برای اثبات خداوند وجود دارد:

1. نظر کردن به مخلوقات، یا آنچه فارابی آن را «عالم خلق» (عالمی پس از عالم امر یا عالم فرشتگان) می‎نامد و مشاهده صنعتی که در مخلوقات است و دال بر صانع، یعنی خدای تعالی می‎باشد. این دلیل، یک دلیل تصاعدی است؛ یعنی از عالم خلق به عالم اعلی که عالم وجود الهی است، انتقال حاصل می‎شود.
2. نظر کردن به وجود محض (وجود از آن جهت که وجود است) و رسیدن به این نتیجه که در دار وجود، موجودی که ذاتا واجب‌الوجود (خدا) است، وجود دارد و اوست که سبب وجود ممکن و واجب شدن وجود آن می‎باشد و ممکن هم هر عالمی است که در رتبه‎ای پس از خدا قرار گرفته است. این دلیل، یک دلیل تنازلی است؛ چون از وجود واجب‌الوجود بذاته (عالم اعلی)، به عالم مخلوقات (عالم ادنی) انتقال صورت می‎گیرد.

فارابی آیه شریفه: «سَنُرِيهِمْ آياتِنَا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يتَبَينَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ يكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَي‎ءٍ شَهِيدٌ» (فصلت: 53)؛ «به‎زودی نشانه‌‏هاى خود را در افق‎ها [ى گوناگون] و در دل‎هایشان بدیشان خواهیم نمود تا برایشان روشن گردد که او خود حق است. آیا کافى نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزى است» را مشیر به دو دلیل مزبور می‎داند؛ فقره «سَنُرِيهِمْ آياتِنَا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يتَبَينَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»، مشیر به دلیل اول و فقره «أَ وَ لَمْ يكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَي‎ءٍ شَهِيدٌ»، مشیر به دلیل دوم است.

وحی، یکی دیگر از مباحثی است که در این کتاب مطرح شده و وجه انطباق آراء فلاسفه با دین بیان شده است.

فارابی همچون دیگر فیلسوفان، انسان را موجودی مرکب از روح و جسم می‎داند؛ لیکن نکته بدیعی که در نظر وی وجود دارد و در دیدگاه فیلسوفان یونان و نوافلاطونی نیست، این است که او می‎گوید: روح آدمی از عالم امر (یعنی از سنخ ملکوت) و جسم وی از عالم خلق (طبیعت) است و بدیهی است که اصطلاح «امر و خلق»، یک اصطلاح دینی در اسلام است؛ بنابراین فارابی درصدد تبیین عقلانی اصول اساسی دین است.

وی می‎نویسد: وجود تو (انسان) از دو گوهر و ذات تشکیل شده است: یکی دارای شکل و صورت، کیفیت، کمیت، حرکت و سکون، مکان و تجزیه‎پذیر است و دیگری فاقد صفات یادشده و به‎لحاظ ذات مغایر با اولی است و تنها نیروی عقل آن را می‎فهمد و نیروی وهم از آن روی می‎گرداند. بُعد دوم وجود انسان، یعنی روح و نفس ناطقه را تنها عقل ادارک می‎کند و چون وهم و خیال مقامشان پست‎تر از مقام روح است، توان ادراک حقیقت آن را ندارند.

نویسنده در ادامه به نقل از فارابی در شرح اتصال فرشته به رسول در هنگام وحی کردن به وی، می‎گوید: فرشته دو ذات دارد:

1. ذات حقیقى؛
2. ذاتى که در مقایسه با مردمان در نظر گرفته می‎شود.

اما ذات حقیقی آن، منسوب به عالم امر است. از میان قوای بشری، تنها روح قدسى انسانی (روح نبی)، فرشته را در این مرحله ملاقات می‎کند. هرگاه روح قدسی نبی و فرشته‌‏اى با یکدیگر هم‎سخن مى‎شوند، حس باطن که در نفس قدسی است، به بالا (عالم امر) جذب می‎شود و فرشته در قالب صورتى محسوس تمثل می‌یابد و وحى‏ به گوش پیامبر می‌رسد.

مبحث بعدی کتاب، بحث قضا و قدر است.

از جمله ابداعات و نوآوری‎های فلسفی فارابی، تفسیری عقلانی است که او از برخی مفاهیم و اصطلاحات دینی مانند لوح، قلم، کتاب و قضا و قدر به عمل آورده است؛ وی می‎گوید: مقصود از این مفاهیم و اصطلاحات، معانی ظاهری و جسمانی نیست و می‎نویسد: «گمان نکن که قلم، یک ابزار جامد و لوح، یک سطح و کتاب، شکل و صورت نوشته‎شده‎ای است، بلکه مراد از قلم و لوح، فرشته روحانی و مقصود از کتاب، تصویر حقایق است. قلم، معانی را که در عالم امر است می‎گیرد و آن‎ها را با کتابت روحانی به ودیعت به لوح می‎سپارد و در نتیجه، قضا از قلم و تقدیر از لوح جریان می‎یابند».

وضعیت کتاب

منابع مورد استفاده نویسنده در پاورقی‎ها اشاره شده است.

فهرست محتویات در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. پایگاه باشگاه اندیشه، به آدرس:

   http://www.bashgah.net/fa/content/print_version/39615

3. بهارنژاد، زکریا، «عقل و دین از نگاه فارابی»، مجله پژوهش‎های فلسفی – کلامی، شماره 48، تابستان 1390، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

الفارابي في حدوده و رسومه

الفارابي (غالب)

الفارابي