آیین شهرداری در قرن هفتم

آیین شهرداری در قرن هفتم
پدیدآوران	شعار، جعفر (مترجم) ابن اخوه، محمد بن محمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	معالم القربه فی احکام الحسبه. فارسی
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1360 ش
چاپ	2
موضوع	بازار - متون قدیمی تا قرن ۱۴ حسبت - متون قدیمی تا قرن ۱۴ شهرداری - متون قدیمی تا قرن ۱۴
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏196‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏م‎‏6041

آيين شهردارى کتابى است به زبان فارسى كه از روى متن عربى آن كه «معالم القربة في احكام الحسبة» نام دارد، توسط آقاى جعفر شعار ترجمه شده است. موضوع کتاب بيان احكام حسبه است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم مترجم، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و هفتاد باب است. در پايان هم يادداشتهاى مترجم بر چاپ دوم کتاب درج گرديده است.

گزارش محتوا

«حسبه» در اصطلاح ادارى اسلامى، رسيدگى به كار بازار و كوى و برزن و خريد و فروش و جلوگيرى از تقلبات و كلاه‌بردارى‌هاى كسبه و اصناف و تعليمات آنها و كارهايى نظير اينهاست كه از لحاظ تشكيلات ادارى جديد، قسمتهايى از وظائف شهردارى، شهربانى و دادستانى را در برمى‌گيرد و در واقع، يكى از واجبات دينى (امر به معروف و نهى از منكر) است كه از صورت فردى خارج شده وبه صورت اجتماعى درآمده است.

مؤلف كه خود محتسبى سخت‌گير بوده، برپايه آگاهى‌هاى شغلى و نيز مطالعات سرشار خود در احكام و مقررات اسلام، کتاب خود را تألیف كرده و در آن نخست به ذكر حكم فقهى هر موضوع با استناد به آيات قرآن مجيد و احاديث پرداخته و سپس آن را با وضع موجود روزگار خود تطبيق كرده است. فساد دستگاه حكومت و اولياى امور از مدعيان امر به معروف و نهى از منكر گرفته تا طبقه فعّاله؛ يعنى كسبه و اصناف، او را دل‌آزرده ساخته و از اين‌رو در ضمن شكايت از اوضاع زمان، به ذكر تباهى‌هاى اجتماع و حتى تقلبات دكانداران پرداخته است.

در اين کتاب درباره مسائل مربوط به دانش اقتصاد يعنى كسب و كار و پيمانه و ترازو و اوزان و مقادير و نيز خواص انواع گياهان دارويى و همچنين علم اجتماع يعنى رفتار عمومى و مناسبات مردم با يكديگر و حسن معاشرت و منع از تجاوز و تعدى افراد به همديگر و سرانجام بهداشت عمومى گفت‌وگو شده است.

حائز اهميت است كه غالب اطلاعات موجود در اين کتاب مطالبى است كه مؤلف مستقيماً آموخته و آن را ثبت نموده است نه اينكه از مآخذ پيشين نقل كرده باشد. به جز آنچه ذكر شد، اطلاعات و گاهى نكات مختلفى را مى‌توان در مورد مسائل متنوع اجتماعى چون پوشش زنان (ص157)، جايگاه وعظ و وعاظ در ميان مردم(ص180) و نظاير آن را در لابلاى مباحث کتاب ملاحظه كرد.

کتاب آيين شهردارى يا همان معالم القربة اگرچه در چند باب آغازين به‌خصوص باب اول با بخش مربوط به حسبه از احكام سلطانيه ماوردى و به تبع با بخش مزبور از احكام سلطانيه قاضى ابويعلى قرابت قابل ملاحظه‌اى دارد و ابن اخوه به استفاده خود از کتاب ماوردى تصريح مى‌كند. با اين همه نبايد از نظر دور داشت كه آثار ماوردى و ابويعلى نظرى بوده و با اثر ابن اخوه اختلاف اساسى دارد. کتاب ابن اخوه را مى‌توان ادامه و تكميل کتاب «نهاية الرتبة في طلب الحسبة» عبدالرحمن بن نصر شيزرى دانست كه در 40 باب تدوين شده است.

از محاسن کتاب حاضر آن است كه مؤلف تنها به بيان حكم فقهى بسنده نكرده، بلكه وارد موضوع و مصداق نيز شده و موارد عملى هر يك را نشان داده و وظايف محتسب را در آن موارد برشمرده است.

همچنين اين کتاب حاوى اطلاعات سودمندى درباره اصناف قرن هفتم هجرى است و نوع معيشت و حرف و پيشه‌ها را در آن دوره معلوم مى‌كند و زمينه‌اى براى مطالعه و تحقيق در تحول پيشه‌ها به دست مى‌دهد.

گذشته از اين، قواعد دستورى رفتار اجتماعى را برمى‌شمرد و دوگانگى ميان اين قواعد را با رفتارهاى واقعى مردم نشان مى‌دهد.

و مهمتر از همه اينكه برخى ويژگى‌هاى زندگى شهرى و تسلط دستگاه حكومت را بر جزئيات امور و رفتارهاى اصناف شهرى تا حدى روشن مى‌كند و از اين‌رو مأخذى براى شناخت برخى از ويژگى‌هاى تاريخ زندگى شهرى و سازمانهاى صنفى در دوره اسلامى گذشته به دست مى‌دهد.

احتساب براى اين انجام مى‌شد كه كيفيت كالا و خدمات تأمين شود. اولين مرحله احتساب تعيين شاخص‌ها و معيارهاى متناسب براى كيفيت كالاها و خدمات مورد نظر است. ابن اخوه در اين کتاب به نحو مفصل به تعيين اين معيارها و شاخص‌ها مى‌پردازد.

دومين مرحله احتساب، تهيه و تدوين اطلاعات مربوط به كيفيت كالاها و خدمات است.سومين مرحله مقايسه اطلاعات مدوّن با معيارها و شاخص‌هاست. اگر اطلاعات به دست آمده با معيارها و شاخص‌ها منطبق باشد، يعنى همه چيز تحت كنترل است و نيازى به اقدام اصلاحى نيست؛ اما اگر اطلاعات به دست آمده با معيارها و شاخص‌ها تطبيق نكردند، اقدامات اصلاحى لازم هستند؛ چرا كه اگر نسبت به كسانى كه از اداى وظائف سرباز زده‌اند و آنها كه وظائف خود را به خوبى انجام داده‌اند، تفاوت لازم وجود نداشته باشد، انگيزه‌ها براى انجام دادن درست وظيفه و دلسوزى در كار و فعاليت از بين مى‌رود.

شيوه‌هاى اصلاحى كه ابن اخوه ذكر كرده است عبارت است از:

1-شيوه‌هاى ارشادى با گفتار و كردار

2-تنبيه افراد خطاكار و بى‌توجه به وظايف

وضعيت کتاب

ترجمه انگليسى اين کتاب در كمبريج به چاپ رسيده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مترجم و فاقد فهرست‌هاى تفصيلى است. تنها فهرست مطالب کتاب در ابتداى آن آمده است.

منابع مقاله

1- دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج 2، ص715-716.

2- مقدمه مترجم.

3- خليلى تيرتاشى، نصرالله، ابن اخوه و انديشه اقتصاد، معرفت، ارديبهشت 1384، ش89.