دین و سیاست در دوره صفوی

‏دین و سیاست در دوره صفوی
پدیدآوران	جعفریان، رسول (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	ايران - تاريخ - صفويان، ??? - ق????. - جنبه هاي اخلاقي و مذهبي
ناشر	انصاريان
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1370ش ,
موضوع	ايران - تاريخ - صفويان، 907 - 1148ق. ايران - تاريخ - صفويان، 907 - 1148ق. - اسناد و مدارک ايران - تاريخ - صفويان، 907 - 1148ق. - جنبه‏‌هاي اخلاقي و مذهبي ايران - دين - تاريخ - قرن 10 - 12ق. ايران - سياست و حکومت - 907 - 1148ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏1179‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏7‎‏د‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دین و سیاست در دوره صفوی، اثر رسول جعفریان، مجموعه مقالاتی از نویسنده است که به مدت یک سال از تابستان 1369 تا تابستان 1370 در مجلات مختلف چاپ شده و اکنون با ضمیمه شدن این مقالات به یکدیگر به‎صورت کتاب منتشر شده است. وجه مشترک تمام این مقالات، دین در دوره صفویه است.

ساختار

این اثر بعد از درآمد، متشکل است از سیزده عنوان کلی که هرکدام دارای زیرمجموعه‎هایی است.

گزارش محتوا

در ذیل عنوان «درآمد»، از سودمندی تحقیق در دوره صفوی از جهات گوناگون، سخن به میان آمده و خاطرنشان شده که: از میان مسائلی که در دوره صفویه قابل بحث است و متأسفانه هنوز درباره آن تحقیق جدی، مبتنی بر مآخذ چاپ‎نشده، صورت نگرفته، مسئله دین و دین‎داری است. اظهار نظرهای غلط، به‎ویژه از سوی مستشرقان، آن‎هم کسانی چون براون که آشنایی اجمالی و کلی با این دوره داشته هنوز در میان پژوهشگران ما رواج دارد و برخی از محققان داخلی مکرر بر برداشت‎های آن‎ها که اکثر متخذ از نوشته‎های چاپی فارسی است، تکیه می‎کنند و این اسباب شرمندگی است. ما درباره این دوره منابع بسیار گسترده‎ای داریم که همچنان دست‎نخورده باقی مانده... ما در این نوشتار از جمله کوشیده‎ایم تا برخی از این متون را شناسایی کرده، بر آن‎ها مروری داشته باشیم؛ همین مقدار نشان می‎دهد که ازاین‎دست اطلاعات اجتماعی، به‎طور انبوه در منابع فقهی و عقایدی ما وجود دارد.

اولین بخش کتاب با عنوان «مبانی فقهی مشارکت علما در دولت صفوی»، به تبیین و تعیین و ارائه دیدگاه‎های روشن درباره رهبر امت در دوران غیب کبرا می‎پردازد. نویسنده در این فصل چگونگی رفتار و عملکرد علما در عصر غیبت بر اساس مبانی فکری شیعه - ‎که هسته اصلی آن، اعتقاد به امامت معصوم است - را مورد بررسی قرار داده است. در اینجا یک سؤال مطرح و پاسخ داده ‎شده است: شیعه اثناعشری که تا قبل از دوران صفویه تجربه اداره حکومت مستقلی را نداشته است، پس روابط خود را با حاکمیت‎های موجود روز بر چه اساسی پی نهاده است؟ آیا شیعیان و عالمان آن‎ها با حاکمیت صرفاً یک برخورد بدبینانه و منفی داشته یا در بعضی موارد، رفتارهای مثبت و همکارانه نیز از خود نشان می‎داده است و اگر چنین بوده، برای آن چه توجیهی داشته است.

بخش دوم کتاب به ساختار حکومت ایران و نقش علما از دیدگاه مسافران خارجی (جهانگردان و سفیران) اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش نظرات شاردن، کمپفر، سرجان ملکم، ادوارد پولاک و بنجامین را به معرض نمایش گذاشته است و در پایان می‎گوید: تنها نتیجه‎ای که از بررسی‎های فوق می‎توان گرفت آن است که علما و فقهای دوره صفویه به‎لحاظ جنبه‎های مثبت از قبیل گرایش به تشیع و مبارزه برای پایان بخشیدن به نفوذ تصوف و همچنین امکان عمل به قوانین فقهی شیعه و نیز امر به ‎معروف و نهی از منکر که در این دولت وجود داشت، به همکاری با حکومت همت گماشتند؛ آن‎ها گرچه در مجموع - ولو افرادی نادر - چنین بودند، هرگز به‎صراحت حکم به عدم حقانیت حکام نکردند، ولی در عمق ضمیر خود این اعتقاد را همچنان محفوظ نگاه داشتند و همین نیز زمینه را برای حفظ استقلال روحانیون هموار می‎ساخت که بعدها در عصر به قدرت رسیدن خاندان قاجار آشکارا خودنمایی کرد.

مشاغل اداری علما در دولت صفوی، عنوان سومین بخش کتاب است. با جستجو در متون تاریخی مربوط به دوران صفویه و نیز با استفاده از مطالبی که مسافران اروپایی این عهد در سفرنامه‎های خود آورده‎اند، می‎توان اطلاعات نسبتاً جامعی در این زمینه به دست آورد؛ هرچند به دلیل تغییراتی که در طول این دوران به دلایل مختلف، پیرامون مشاغل اداری علما پیش آمده، در ارائه یک تصویر درست و منسجم، مشکلاتی به وجود می‎آورد. صدر، شیخ‎الاسلام (که در دوره شاه سلطان حسین تبدیل به ملا باشی شد)، قاضی، قاضی عسگر و... به‎ترتیب از مهم‎ترین عناوین رسمی در دولت صفویه بوده و نویسنده توضیحاتی مکفی برای هرکدام داده است.

پژوهشی در رساله‎های نماز جمعه در دوره صفوی، عنوان بخش بعدی این اثر است. در این بخش از کتاب، یک بررسی تحلیلی از سیر نگارش رساله‎های نماز جمعه همراه با ارائه فهرست این رساله‎ها تقدیم شده است. از کثرت تألیف این رساله‎ها در مقطع زمانی یادشده، چنین برمی‎آید که زمانی بحث از نماز جمعه بسیار جدی بوده و فقها با شور و حرارت زیادی درباره آن به تحقیق و تألیف می‎پرداخته‎اند؛ چنان‎که در طول سیصد سال، بیش از یک‎صد رساله مستقل - غیر از مباحثی که در ضمن کتاب‎های فقهی به‎طور گسترده آمده - در این زمینه نوشته ‎شده است. شاید کمتر فقیه و یا عالم مشهوری در این سیصد سال زندگی کرده که درباره این مسئله رساله‎ای ننوشته باشد. اهمیت بحث در این زمینه به‎ حدی رسیده بود که درباره برخی از مسائل اختلافی آن، از جمله دریافت درست اظهار نظرهای فقهای متقدم و متأخر، طومارهایی تهیه و نزد فقهای برجسته وقت برده می‎شد تا در ذیل آن دریافت خود را درباره نظرات آنان بنویسند.

لازم به ذکر است اهمیت نماز جمعه به این دلیل بوده که این عمل عبادی و اقامه آن، سیره عملی پیامبر و خلفا بوده و با حاکمیت پیوند دارد و روایات چندی نیز در این باب آمده که این عمل باید همراه با امام برگزار شود. بحث در این مسئله ادامه یافته و برخی اقامه آن را مشروط به اذن معصوم و برخی دیگر اجرای آن را به دست فقیه کافی دانسته‎اند؛ حتی برخی از آنان هیچ نوع شرطی را دراین‎ارتباط نپذیرفتند.

مروری بر گزیده منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دوره صفوی، عنوان مبحث بعدی کتاب است. در این موضوع، دیدگاه‎های سیاسی شیعه تاکنون به‎صورت متمرکز و منضبط عرضه نشده است، بلکه در میان مباحث مختلف اعتقادی، فقهی، تاریخی و نیز فلسفی مباحثی در این‎باره مطرح شده است.

یکی از مسائل مهمی که فقها را به بحث از مسائل سیاسی در فقه کشانده، همکاری و یا عدم همکاری با سلاطین جور است. همچنین گرفتن یا نگرفتن هدایا و جوایز پادشاهان، زمینه مناسبی را برای بحث از حکومت فراهم آورده است. در واقع رشته‎ای که این مباحث را در فقه به هم پیوند می‎دهد، مسئله نیابت فقیه است که خود کم‎کم بابی مستقل شده و در حال حاضر، ده‎ها رساله درباره آن به نگارش درآمده است... علاوه بر فقه، تاریخ نیز قالبی دیگر برای بررسی دیدگاه‎های سیاسی شیعه در زمینه برخوردهای فقهی با تکیه بر فکر سیاسی شیعه است. مقصود از تاریخ، سیر برخورد عالمان و فقیهان شیعه با حاکمان و سلاطین غیر شیعه است که شیعیان، آنان را «حاکم جور» می‎دانند.

نویسنده در این بحث با مرور بر برخی آثار همچون رساله‎های خراجیه، روضة الأنوار، رساله آئینه شاهی و ترجمه و شرح‎های عهدنامه مالک اشتر، برخی از نکات درباره فکر سیاسی شیعه را استخراج و عرضه نموده است.

یکی از مباحثی که در این اثر به چشم می‎خورد، رویارویی فقیهان و صوفیان در دوره صفوی است که نویسنده این مسئله را در عنوانی جداگانه بحث نموده است. صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباشان و صوفیان به دست آورده و زمانی که به قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن‎ها همین دسته بودند. آنان به دلایل سیاسی و اعتقادی به‎تدریج عناصر ایرانی را ازیک‎طرف و فقها و علمای شیعه امامیه را از طرف دیگر، سهیم در قدرت سیاسی کردند. کم‎کم ظهور فقهای بزرگی چون محقق کرکی و به دست آوردن مقام دینی - سیاسی مهم شیخ‎الاسلامی توسط آنان باعث شد تا جبهه فقاهت در برابر تصوف، دقیقاً تحکیم شده و شکل رسمی به خود بگیرد و باعث تضاد شود... این تضاد ازیک‎طرف صوفیان بودند که شاه را «مرشد کل» تلقی می‎کرده و خود انجام مراسم ویژه خویش را داشتند، از طرف دیگر فقیهان که علاوه برداشتن زمینه اجتماعی و شرعی در فقه، از سوی شاهان صفوی نیز تقویت می‎شدند... دراین‎بین عالمانی نیز وجود داشتند که تعلق‎خاطری به فرق صوفی یا اعمال صوفیان از خود نشان دادند و گاه به‎صورت یک عارف نظری و حتی عملی خود را معرفی کردند و باعث اختلاف میان علمای شیعه شدند.

نویسنده با آوردن نمونه‎هایی از نوشته‎ها فتاوا و اقدامات علمای آن زمان از جمله علامه مجلسی، علیه صوفیه، به شرح و توضیح این بخش از کتاب می‎پردازد.

بخش بعدی کتاب به معرفی فیض کاشانی از زبان خودش و تصوفش اشاره شده است. او هرچند در ابتدا به نظر می‎رسد که روش صوفیانه را پیش گرفته باشد، لکن در رساله «الإنصاف» که از رساله‎هایی است که در اواخر عمرش نوشته است، بیزاری خود را از تصوف نشان داده؛ گرچه پیش از آن در آثار وی مسائلی که دلالت بر تصوف وی کند وجود داشته است... در آنجا فیض اذعان می‎کند که آنچه بر طریقه این مرام‎ها نگاشته صرفاً جنبه دانش‎اندوزی برای خود وی و تمرین در کسب علم بوده است. او ندامت خود را درباره خبطی که از وی سرزده، با یک بیت شعر نشان می‎دهد.

نویسنده در عناوین پایانی، مطالبی چند را مطرح نموده که: «یادی از مواضع علما در برابر مبلغان مسیحی در دوره صفوی»، «انتقاد از وضعیت دینی جامعه عصر صفوی»، «انتقاد از دانشوران دوره صفوی»، «تعارضات فرقه‎ای در دوره صفوی»، «کتابی ناشناخته از ابن روزبهان درباره امامان اثناعشر» و «احکام و فرامین دینی صفویان» از آن جمله است.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدای کتاب آمده است.

پاورقی‎های این اثر به درج منابع مطالب و رفع ابهام از برخی از مطالب کتاب اختصاص یافته است.

منابع مقاله

درآمد و متن کتاب.