أسرار التنزيل و أنوار التأويل: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'فخر رازي، محمد بن عمر' به 'فخر رازی، محمد بن عمر') |
(لینک درون متنی) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class= | <div class="wikiInfo"> | ||
[[پرونده:NUR21219J1.jpg|بندانگشتی|أسرار التنزيل و أنوار التأويل]] | [[پرونده:NUR21219J1.jpg|بندانگشتی|أسرار التنزيل و أنوار التأويل]] | ||
{| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right" | {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right" | ||
|+ | |+ | ||
|- | |- | ||
! نام کتاب!! data-type= | ! نام کتاب!! data-type="bookName" |أسرار التنزيل و أنوار التأويل | ||
|- | |- | ||
|نام های دیگر کتاب | |نام های دیگر کتاب | ||
|data-type= | | data-type="otherBookNames" | | ||
|- | |- | ||
|پدیدآورندگان | |پدیدآورندگان | ||
|data-type= | | data-type="authors" |[[فخر رازی، محمد بن عمر]] (نويسنده) | ||
[[عميرة، عبدالرحمن]] (محقق) | [[عميرة، عبدالرحمن]] (محقق) | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
|- | |- | ||
|زبان | |زبان | ||
|data-type= | | data-type="language" |عربي | ||
|- | |- | ||
|کد کنگره | |کد کنگره | ||
|data-type= | | data-type="congeressCode" style="direction:ltr" |BP 103/1 /ف3الف5 | ||
|- | |- | ||
|موضوع | |موضوع | ||
|data-type= | | data-type="subject" |خدا شناسي - جنبه‌هاي قرآني | ||
|- | |- | ||
|ناشر | |ناشر | ||
|data-type= | | data-type="publisher" |دار رکابي للنشر | ||
|- | |- | ||
|مکان نشر | |مکان نشر | ||
|data-type= | | data-type="publishPlace" |مصر - قاهره | ||
|- | |- | ||
||سال نشر | ||سال نشر | ||
|ata-type= | | ata-type="publishYear" |مجلد1: 2000م , | ||
|-class= | |- class="articleCode" | ||
|کد اتوماسیون | |کد اتوماسیون | ||
|data-type= | | data-type="automationCode" |AUTOMATIONCODE21219AUTOMATIONCODE | ||
|} | |} | ||
</div> | </div> | ||
'''أسرار التنزيل و أنوار التأويل'''، نوشته فخر رازی، با تصحیح و تحقیق عبدالرحمن عمیره و شیخ عبدالمنعم فرج | '''أسرار التنزيل و أنوار التأويل'''، نوشته [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]]، با تصحیح و تحقیق [[عميرة، عبدالرحمن|عبدالرحمن عمیره]] و [[درويش، عبد المنعم فرج|شیخ عبدالمنعم فرج درویش]]، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی و علوم قرآنی. حلقه وصل مباحث این کتاب به هم، مباحث توحید است. [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] مدعی است در این اثر، مباحث عقیدتی، فرعی شرعی، اخلاقی و مناجات و ادعیه را مطرح کرده است<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص38</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب دارای تقدیمیه، تمهید (مقدمه تحقیق شامل توضیحاتی درباره فخر رازی و زمانه و زمینه او و کارهای مؤلف در این کتاب)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در چهار بخش (نوع) اصلی میباشد، که هر بخشی خودش فصلهایی دارد. | کتاب دارای تقدیمیه، تمهید (مقدمه تحقیق شامل توضیحاتی درباره [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] و زمانه و زمینه او و کارهای مؤلف در این کتاب)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در چهار بخش (نوع) اصلی میباشد، که هر بخشی خودش فصلهایی دارد. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
این اثر به پیشگامان فرهنگ اسلامی و انسانی و طالبان علم (در هر مکانی) اهدا شده است<ref>ر.ک: کتاب، ص5</ref>. | این اثر به پیشگامان فرهنگ اسلامی و انسانی و طالبان علم (در هر مکانی) اهدا شده است<ref>ر.ک: کتاب، ص5</ref>. | ||
فخر رازی مینویسد: مطالب این کتاب را در چهار قسم، مرتب کردم: | [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] مینویسد: مطالب این کتاب را در چهار قسم، مرتب کردم: | ||
قسم اول: اموری که مربوط به علم اصول [عقاید] است؛ | قسم اول: اموری که مربوط به علم اصول [عقاید] است؛ | ||
قسم ثانی: آنچه متعلق به علم فروع است؛ | قسم ثانی: آنچه متعلق به علم فروع است؛ | ||
قسم سوم: آنچه به علم اخلاق و تصفیه باطن، تعلق دارد؛ | قسم سوم: آنچه به علم اخلاق و تصفیه باطن، تعلق دارد؛ | ||
قسم چهارم: امور متعلق به مناجات و دعاها<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص38</ref>. | قسم چهارم: امور متعلق به مناجات و دعاها<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص38</ref>. | ||
| خط ۵۹: | خط ۶۲: | ||
او در توضیح آیه مینویسد: خدای متعال، معرفت توحید را بر امر به استغفار مقدم کرده و علتش این است که معرفت توحید اشاره به علم اصول (اصول دین) دارد و اشتغال به استغفار، به علم فروع (فروع دین) و تقدیم اصل بر فرع [از نظر عقل] واجب است؛ یعنی تا زمانی که علم به وجود صانع حاصل نشود، اشتغال به طاعت و خدمت او ممتنع است. این مطلب دقیق، در آیات زیادی لحاظ شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | او در توضیح آیه مینویسد: خدای متعال، معرفت توحید را بر امر به استغفار مقدم کرده و علتش این است که معرفت توحید اشاره به علم اصول (اصول دین) دارد و اشتغال به استغفار، به علم فروع (فروع دین) و تقدیم اصل بر فرع [از نظر عقل] واجب است؛ یعنی تا زمانی که علم به وجود صانع حاصل نشود، اشتغال به طاعت و خدمت او ممتنع است. این مطلب دقیق، در آیات زیادی لحاظ شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
فخر رازی در بخش مربوط به بیان احکام فقهیِ متفرع بر گفتن «لا إله إلا الله» مینویسد: ایمان، نیازمند دو امر است: اولی که اصل است، حصول شناخت قلبی است که در آیه 19 سوره محمد به آن اشاره شده و دومی، اقرار زبانی به توحید است که در آیه 1 سوره اخلاص، بیان شده است. وجه استدلال در آیه 1 توحید چنین است که هنگامی که خدای متعال به مکلف میگوید «قل»، آن شخص باید با زبانش آن امر را بیان کند. محتوای این آیه با روایت «أمرت أن أقاتل الناس حتی يقولوا لا إله إلا الله» تأکید میشود. علت تأکید بر ادای زبانی کلمه تهلیل، این است که ایمان، احکامی دارد که برخی از آنها باطنی هستند و برخی ظاهری. احکام باطنی آن مربوط به آخرت هستند که علم آن از خلایق پوشیده است. احکام ظاهریاش، احکام دنیوی هستند و اقامه آنها ممکن نخواهد بود مگر بعد از دانش ما به اینکه این شخص مسلمان است و طریقی جز اقرار زبانی خود شخص، به فهمیدن مسلمانی شخص نداریم. پس، رکن اصلی در حق خدا برای این امر، معرفت است و رکن شرعی برای بندگان، قول و در شریفه '''وَ لَا تَنكحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّىٰ يؤْمِنَّ...''' (بقره: 221)، به این مطلب، اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص182</ref>. | [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] در بخش مربوط به بیان احکام فقهیِ متفرع بر گفتن «لا إله إلا الله» مینویسد: ایمان، نیازمند دو امر است: اولی که اصل است، حصول شناخت قلبی است که در آیه 19 سوره محمد به آن اشاره شده و دومی، اقرار زبانی به توحید است که در آیه 1 سوره اخلاص، بیان شده است. وجه استدلال در آیه 1 توحید چنین است که هنگامی که خدای متعال به مکلف میگوید «قل»، آن شخص باید با زبانش آن امر را بیان کند. محتوای این آیه با روایت «أمرت أن أقاتل الناس حتی يقولوا لا إله إلا الله» تأکید میشود. علت تأکید بر ادای زبانی کلمه تهلیل، این است که ایمان، احکامی دارد که برخی از آنها باطنی هستند و برخی ظاهری. احکام باطنی آن مربوط به آخرت هستند که علم آن از خلایق پوشیده است. احکام ظاهریاش، احکام دنیوی هستند و اقامه آنها ممکن نخواهد بود مگر بعد از دانش ما به اینکه این شخص مسلمان است و طریقی جز اقرار زبانی خود شخص، به فهمیدن مسلمانی شخص نداریم. پس، رکن اصلی در حق خدا برای این امر، معرفت است و رکن شرعی برای بندگان، قول و در شریفه '''وَ لَا تَنكحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّىٰ يؤْمِنَّ...''' (بقره: 221)، به این مطلب، اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص182</ref>. | ||
در بخشی از کتاب، شاهد استدلال بر اثبات صانع از جانب فخر رازی، با استناد به ادله عقلی و شرعی هستیم. او در کیفیت دلالت سماوات و ارض بر اثبات صانع، به دو آیه از قرآن کریم استشهاد میکند و بهصورت مفصل آنها را توضیح میدهد؛ اولی، آیه 30 از سوره انبیاء است: '''أَ وَ لَمْ يرَ الَّذِينَ كفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ كانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كلَّ شَيءٍ حَي أَ فَلَا يؤْمِنُونَ''' (آیا کسانى که کفر ورزیدند ندانستند که آسمانها و زمین هر دو بههمپیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم و هر چیز زندهاى را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمىآورند؟) و دومی، آیه 11 از سوره فصلت: '''ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَ هِي دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعًا أَوْ كرْهًا قَالَتَا أَتَينَا طَائِعِينَ''' ﴿سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد و آن بخارى بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید». آن دو گفتند: «فرمانپذیر آمدیم»). وی، استدلال به آیه اول را با بیان دو نکته در آیه در قالب دو پرسش آغاز میکند: اول اینکه مراد از «أ و لم ير...» در آیه شریفه، یا رؤیت است و یا علم و دوم، بیان معنی رتق و فتق در آن...<ref>ر.ک: همان، ص224</ref>. | در بخشی از کتاب، شاهد استدلال بر اثبات صانع از جانب [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]]، با استناد به ادله عقلی و شرعی هستیم. او در کیفیت دلالت سماوات و ارض بر اثبات صانع، به دو آیه از قرآن کریم استشهاد میکند و بهصورت مفصل آنها را توضیح میدهد؛ اولی، آیه 30 از سوره انبیاء است: '''أَ وَ لَمْ يرَ الَّذِينَ كفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ كانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كلَّ شَيءٍ حَي أَ فَلَا يؤْمِنُونَ''' (آیا کسانى که کفر ورزیدند ندانستند که آسمانها و زمین هر دو بههمپیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم و هر چیز زندهاى را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمىآورند؟) و دومی، آیه 11 از سوره فصلت: '''ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَ هِي دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعًا أَوْ كرْهًا قَالَتَا أَتَينَا طَائِعِينَ''' ﴿سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد و آن بخارى بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید». آن دو گفتند: «فرمانپذیر آمدیم»). وی، استدلال به آیه اول را با بیان دو نکته در آیه در قالب دو پرسش آغاز میکند: اول اینکه مراد از «أ و لم ير...» در آیه شریفه، یا رؤیت است و یا علم و دوم، بیان معنی رتق و فتق در آن...<ref>ر.ک: همان، ص224</ref>. | ||
فخر رازی، در بخشی دیگر از کتاب، از خلقت انسان هم، بر وجود صانع استدلال مینماید. او حکمت خلقت انسان را که در مناظره بین خدا و ملائکه که در آیه 30 سوره بقره، ذکر شده، توضیح میدهد و مینویسد: علما در بیان استدلال به وجود صانع از کیفیت خلقت انسان، بر دو طریق رفتهاند: برخی، مانند آیه مذکور، راه اجمال را پیمودهاند؛ به این طریق که: خدای متعال بر همه مقدورات قادر و از جمیع حاجات منزه است، او دانای کل معلومات است و حال که چنین است، عالم به اینکه چه باید انجام داد و چه نباید انجام داد (خیر و شر افعال) نیز هست... انتهای این استدلال بر این است که خدای متعال از عبث منزه است و فعل باطل انجام نمیدهد که نتیجه آن این خواهد بود که در خلقت بشر حکمتهای بالغه، قدرت نافذه و اسرار عجیب و شریفی هست که جز خدای متعال، کسی واقف به آنها نیست. او نیز پرده از این اسرار برای بشر برنداشته است و ازاینرو ایمان به آن حکمتها بهصورت اجمالی و ترک خوض تفصیلی در آن، واجب است<ref>ر.ک: همان، ص559-560</ref>. طریقه دوم، طریقه تفصیلی است که در آن مخلوقات به چهار دسته تقسیم میشوند: آفریدگان عاقل بدون شهوت یا ملائکه، آفریدگان شهوتمند بدون عقل یا حیوانات (بهاستثنای انسان)، آفریدگانی که هم شهوت دارند و هم عقل یا انسان (که با رجحان جانب شهوت، به بهائم یا بدتر از آنان ملحق میشوند و با رجحان جانب عقل، به ملائکه یا برتر از آنان) و آفریدگان بی عقل و شهوت یا جمادات<ref>ر.ک: همان، ص560-561</ref>. | [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]]، در بخشی دیگر از کتاب، از خلقت انسان هم، بر وجود صانع استدلال مینماید. او حکمت خلقت انسان را که در مناظره بین خدا و ملائکه که در آیه 30 سوره بقره، ذکر شده، توضیح میدهد و مینویسد: علما در بیان استدلال به وجود صانع از کیفیت خلقت انسان، بر دو طریق رفتهاند: برخی، مانند آیه مذکور، راه اجمال را پیمودهاند؛ به این طریق که: خدای متعال بر همه مقدورات قادر و از جمیع حاجات منزه است، او دانای کل معلومات است و حال که چنین است، عالم به اینکه چه باید انجام داد و چه نباید انجام داد (خیر و شر افعال) نیز هست... انتهای این استدلال بر این است که خدای متعال از عبث منزه است و فعل باطل انجام نمیدهد که نتیجه آن این خواهد بود که در خلقت بشر حکمتهای بالغه، قدرت نافذه و اسرار عجیب و شریفی هست که جز خدای متعال، کسی واقف به آنها نیست. او نیز پرده از این اسرار برای بشر برنداشته است و ازاینرو ایمان به آن حکمتها بهصورت اجمالی و ترک خوض تفصیلی در آن، واجب است<ref>ر.ک: همان، ص559-560</ref>. طریقه دوم، طریقه تفصیلی است که در آن مخلوقات به چهار دسته تقسیم میشوند: آفریدگان عاقل بدون شهوت یا ملائکه، آفریدگان شهوتمند بدون عقل یا حیوانات (بهاستثنای انسان)، آفریدگانی که هم شهوت دارند و هم عقل یا انسان (که با رجحان جانب شهوت، به بهائم یا بدتر از آنان ملحق میشوند و با رجحان جانب عقل، به ملائکه یا برتر از آنان) و آفریدگان بی عقل و شهوت یا جمادات<ref>ر.ک: همان، ص560-561</ref>. | ||
وی در تقسیمی دیگر، موجودات را بهلحاظ عقلی سه قسم میکند: ارواح مقدس نورانی ربانی بدون جسد، اجساد بدون روح و موجودات مرکب از روح و جسد<ref>ر.ک: همان، ص561-562</ref>. | وی در تقسیمی دیگر، موجودات را بهلحاظ عقلی سه قسم میکند: ارواح مقدس نورانی ربانی بدون جسد، اجساد بدون روح و موجودات مرکب از روح و جسد<ref>ر.ک: همان، ص561-562</ref>. | ||
نسخهٔ ۱۴ ژوئن ۲۰۱۸، ساعت ۰۹:۱۶
| نام کتاب | أسرار التنزيل و أنوار التأويل |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | فخر رازی، محمد بن عمر (نويسنده)
عميرة، عبدالرحمن (محقق) درويش، عبد المنعم فرج (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 103/1 /ف3الف5 |
| موضوع | خدا شناسي - جنبه‌هاي قرآني |
| ناشر | دار رکابي للنشر |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | مجلد1: 2000م , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE21219AUTOMATIONCODE |
أسرار التنزيل و أنوار التأويل، نوشته فخر رازی، با تصحیح و تحقیق عبدالرحمن عمیره و شیخ عبدالمنعم فرج درویش، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی و علوم قرآنی. حلقه وصل مباحث این کتاب به هم، مباحث توحید است. فخر رازی مدعی است در این اثر، مباحث عقیدتی، فرعی شرعی، اخلاقی و مناجات و ادعیه را مطرح کرده است[۱].
ساختار
کتاب دارای تقدیمیه، تمهید (مقدمه تحقیق شامل توضیحاتی درباره فخر رازی و زمانه و زمینه او و کارهای مؤلف در این کتاب)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در چهار بخش (نوع) اصلی میباشد، که هر بخشی خودش فصلهایی دارد.
گزارش محتوا
این اثر به پیشگامان فرهنگ اسلامی و انسانی و طالبان علم (در هر مکانی) اهدا شده است[۲].
فخر رازی مینویسد: مطالب این کتاب را در چهار قسم، مرتب کردم:
قسم اول: اموری که مربوط به علم اصول [عقاید] است؛
قسم ثانی: آنچه متعلق به علم فروع است؛
قسم سوم: آنچه به علم اخلاق و تصفیه باطن، تعلق دارد؛ قسم چهارم: امور متعلق به مناجات و دعاها[۳].
وی کتاب را با بحث از شناخت الله در قالب مباحث اصولی (اصول دین) شروع مینماید و مینویسد: معرفت الله حاصل نمیشود مگر با شناخت امور پنجگانه ذیل: شناخت ذات و صفات و افعال و احکام و اسماء. ازاینرو مباحث معرفت الله را بر این اصول پنجگانه استوار کردیم[۴].
وی در توضیح معرفت ذات و بیان اسرار کلمه «لا إله إلا الله» مینویسد: «خداوند به پیامبرش فرمود: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَـهَ إِلَّا اللَّـهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنبِك وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ اللَّـهُ يعْلَمُ مُتَقَلَّبَكمْ وَ مَثْوَاكمْ ﴿محمد: ١٩﴾ (پس بدان که هیچ معبودى جز خدا نیست و براى گناه خویش آمرزش جوى و براى مردان و زنان باایمان [طلب مغفرت کن] و خداست که فرجام و مآل [هریک از] شما را مىداند). او در توضیح آیه مینویسد: خدای متعال، معرفت توحید را بر امر به استغفار مقدم کرده و علتش این است که معرفت توحید اشاره به علم اصول (اصول دین) دارد و اشتغال به استغفار، به علم فروع (فروع دین) و تقدیم اصل بر فرع [از نظر عقل] واجب است؛ یعنی تا زمانی که علم به وجود صانع حاصل نشود، اشتغال به طاعت و خدمت او ممتنع است. این مطلب دقیق، در آیات زیادی لحاظ شده است[۵].
فخر رازی در بخش مربوط به بیان احکام فقهیِ متفرع بر گفتن «لا إله إلا الله» مینویسد: ایمان، نیازمند دو امر است: اولی که اصل است، حصول شناخت قلبی است که در آیه 19 سوره محمد به آن اشاره شده و دومی، اقرار زبانی به توحید است که در آیه 1 سوره اخلاص، بیان شده است. وجه استدلال در آیه 1 توحید چنین است که هنگامی که خدای متعال به مکلف میگوید «قل»، آن شخص باید با زبانش آن امر را بیان کند. محتوای این آیه با روایت «أمرت أن أقاتل الناس حتی يقولوا لا إله إلا الله» تأکید میشود. علت تأکید بر ادای زبانی کلمه تهلیل، این است که ایمان، احکامی دارد که برخی از آنها باطنی هستند و برخی ظاهری. احکام باطنی آن مربوط به آخرت هستند که علم آن از خلایق پوشیده است. احکام ظاهریاش، احکام دنیوی هستند و اقامه آنها ممکن نخواهد بود مگر بعد از دانش ما به اینکه این شخص مسلمان است و طریقی جز اقرار زبانی خود شخص، به فهمیدن مسلمانی شخص نداریم. پس، رکن اصلی در حق خدا برای این امر، معرفت است و رکن شرعی برای بندگان، قول و در شریفه وَ لَا تَنكحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّىٰ يؤْمِنَّ... (بقره: 221)، به این مطلب، اشاره شده است[۶].
در بخشی از کتاب، شاهد استدلال بر اثبات صانع از جانب فخر رازی، با استناد به ادله عقلی و شرعی هستیم. او در کیفیت دلالت سماوات و ارض بر اثبات صانع، به دو آیه از قرآن کریم استشهاد میکند و بهصورت مفصل آنها را توضیح میدهد؛ اولی، آیه 30 از سوره انبیاء است: أَ وَ لَمْ يرَ الَّذِينَ كفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ كانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كلَّ شَيءٍ حَي أَ فَلَا يؤْمِنُونَ (آیا کسانى که کفر ورزیدند ندانستند که آسمانها و زمین هر دو بههمپیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم و هر چیز زندهاى را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمىآورند؟) و دومی، آیه 11 از سوره فصلت: ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَ هِي دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعًا أَوْ كرْهًا قَالَتَا أَتَينَا طَائِعِينَ ﴿سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد و آن بخارى بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید». آن دو گفتند: «فرمانپذیر آمدیم»). وی، استدلال به آیه اول را با بیان دو نکته در آیه در قالب دو پرسش آغاز میکند: اول اینکه مراد از «أ و لم ير...» در آیه شریفه، یا رؤیت است و یا علم و دوم، بیان معنی رتق و فتق در آن...[۷].
فخر رازی، در بخشی دیگر از کتاب، از خلقت انسان هم، بر وجود صانع استدلال مینماید. او حکمت خلقت انسان را که در مناظره بین خدا و ملائکه که در آیه 30 سوره بقره، ذکر شده، توضیح میدهد و مینویسد: علما در بیان استدلال به وجود صانع از کیفیت خلقت انسان، بر دو طریق رفتهاند: برخی، مانند آیه مذکور، راه اجمال را پیمودهاند؛ به این طریق که: خدای متعال بر همه مقدورات قادر و از جمیع حاجات منزه است، او دانای کل معلومات است و حال که چنین است، عالم به اینکه چه باید انجام داد و چه نباید انجام داد (خیر و شر افعال) نیز هست... انتهای این استدلال بر این است که خدای متعال از عبث منزه است و فعل باطل انجام نمیدهد که نتیجه آن این خواهد بود که در خلقت بشر حکمتهای بالغه، قدرت نافذه و اسرار عجیب و شریفی هست که جز خدای متعال، کسی واقف به آنها نیست. او نیز پرده از این اسرار برای بشر برنداشته است و ازاینرو ایمان به آن حکمتها بهصورت اجمالی و ترک خوض تفصیلی در آن، واجب است[۸]. طریقه دوم، طریقه تفصیلی است که در آن مخلوقات به چهار دسته تقسیم میشوند: آفریدگان عاقل بدون شهوت یا ملائکه، آفریدگان شهوتمند بدون عقل یا حیوانات (بهاستثنای انسان)، آفریدگانی که هم شهوت دارند و هم عقل یا انسان (که با رجحان جانب شهوت، به بهائم یا بدتر از آنان ملحق میشوند و با رجحان جانب عقل، به ملائکه یا برتر از آنان) و آفریدگان بی عقل و شهوت یا جمادات[۹].
وی در تقسیمی دیگر، موجودات را بهلحاظ عقلی سه قسم میکند: ارواح مقدس نورانی ربانی بدون جسد، اجساد بدون روح و موجودات مرکب از روح و جسد[۱۰].
ادامه مباحث کتاب، در توضیح اقسام موجودات و مطالب مربوط به آنها با استناد به آیات قرآن کریم است[۱۱].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده است و پیش از آن فهرست آیات آمده. محققان کتاب، آن را نیازمند تحقیق مجددی میدانستهاند که در آن برخی از متون و نصوص، ارزشگذاری شود، اعلام و اشخاص و چیزهایی که نیاز به ترجمه دارند، تعریف شوند، احادیث آن استخراج شود و آیاتش ارجاع داده شود، فصلبندی و تبویب مشخصی به خود بگیرد و... آنها در تحقیق جدیدی که روی این اثر انجام دادهاند، این کار را صورت دادهاند[۱۲].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.