الشامل في الصناعة الطبية

الشامل في الصناعة الطبیة
پدیدآوران	ابن نفیس، علی بن ابی‌حزم (نويسنده) زیدان، یوسف (محقق) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	کتاب الشامل فی الصناعه الطبیه (الادویه و الاغذیه)
ناشر	دانشگاه علوم پزشکی ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1387 ش
چاپ	1
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن 14 مواد غذایی - مصارف درمانی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	30
کد کنگره	‏RIS‎‏ ‎‏443‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏2‎‏

الشامل في الصناعة الطبية، از مفصل‌ترين موسوعه‌هاى طبى و نگاشته طبيب مشهور اسلامى، علاء‌الدين على بن ابى‌حزم قرشى مشهور به ابن نفيس، به زبان عربى است.

اين اثر، بعد از «الحاوى» تأليف محمد بن زكرياى رازى و «القانون في الطب» تأليف ابن سينا، سومين موسوعه مفصل طبى است كه پس از اسلام تأليف شده است.

ساختار

كتاب «الشامل»، در هشتاد جزء تأليف شده كه متأسفانه فعلاً چهل جزء از آن از بين رفته است و تنها نيمى از آن باقى مانده است، البته هر جزء از اين كتاب، پيرامون موضوعى نگاشته شده؛ ازاين‌رو، فقدان بعضى از اجزاى آن خللى در استفاده از اجزاى باقى‌مانده ايجاد نمى‌كند.

نقل است كه «الشامل» در سيصد جزء نگاشته شده بود و مؤلف تنها توانست قبل از مرگش هشتاد جزء از آن مجمموعه را مدون و مرتب نمايد و بقيه اجزاء، با مرگش نابود شد.

بر اساس نسخ خطى‌اى كه از اين اثر بر جاى مانده و نيز با توجه به اشاراتى از مؤلف كه درباره اجزاى باقى‌مانده كتاب به چشم مى‌خورد، مى‌توان گفت كتاب «الشامل» داراى سه فن است كه اولى در 4 جزء (جزء اول، مشتمل بر 1 مقدمه و 7 كتاب و جزء چهارم، داراى 3 كتاب)، دومى نيز در 4 جزء و سومى در 2 جزء (جزء دومش، مشتمل بر 28 كتاب) تدوين يافته است.

گزارش محتوا

فن اول كتاب، مشتمل است بر قواعد نظرى علم پزشکى. اين فن در چهار جزء تدوين يافته است:

1. علم امور طبيعى: اين جزء، داراى يك مقدمه و هفت كتاب است: كتاب اركان، كتاب امزجه، كتاب رطوبات (اخلاط)، كتاب اعضاء، كتاب ارواح، كتاب قوا و كتاب افعال.
2. علم بيمارى‌ها.
3. علم اسباب.
4. علم دلايل: اين جزء، داراى سه كتاب است: كتاب وجع، كتاب نبض و كتاب بول.

فن دوم كتاب «الشامل»، داراى چهار جزء است، البته از آنجا كه بسيارى از اجزاى اين فن، مفقود گشته، چيزى از مباحث مطرح‌شده در اين فن نمى‌دانيم.

فن سوم، مشتمل بر دو جزء است كه جزء اول آن، بالكل مفقود شده است، ولى تمامى جزء دوم آن امروزه در دسترس است. اين جزء، شامل 28 كتاب است و در آن به بررسى ادويه مفرده پرداخته شده است.

مؤلف در اين اثر به دو امر اهميت مى‌دهد: اول، جامعيت اثر و ديگر، تحقيق.

وى در ابتداى جزء دوم ازفن سوم كتاب كه پيرامون ادويه مفرده نگاشته شده، مى‌گويد: «قد جرت عادة من سبقنا بالكلام في هذا الفن ببسط الكتب بامرين: احدهما كثرة اعداد الادوية حتى يستقصوا جميع ما وصل الى معرفتهم من هذه الادوية و لو باسمه فقط و ربما ترادفت الاسماء و كان الدواء في ذاته واحداً فكثروه لاجل تكثر اسمائه... و ثانيهما تكثر اسماء القائلين في كل دواء و ان كانت تلك الاقوال متوافقة و كثيراً ممن يظن فيه منهم زيادة العلم يزيد على ذلك الكتب المشتملة على تلك الاقوال و كذلك اسماء المقالات في تلك الكتب... و قد رأينا ان نقتصر على الادوية المشهورة فقط فلا نطول كتابنا هذا بذكر ما لا يوجد و ما لا يعرفه الجمهور و الاطباء من الادوية فان العمر يقصر عن ذلك» (الشامل، ص61 - 62.)

البته وى درباره ادويه‌اى كه سخن گفته، چيزى را فروگذار ننموده است؛ خود در اين باره مى‌گويد: «قد رأينا ان نجعل لكل دواء تحققناه مقالة على حدة و ان ترتب كل مقالة على فصول مشتملة على فنون احكام ذلك الدواء فيكون كلامنا في ماهيته و جوهره و المختار منه كل ذلك في فصول و الكلام في افعاله في اعضاء الصدر في فصل واحد و الكلام في افعاله في اعضاء الغذاء في فصل واحد و الكلام في افعاله في اعضاء التعفن في فصل واحد و الكلام في الاحوال التى لا اختصاص لها بعضو عضو في فصل واحد و الكلام في احوال ذلك الدواء في الترياقية و السمية و نحو ذلك و في بدله و شىء من خواصه في فصل واحد فلذلك قد تشتمل بعض المقالات على ثمانية فصول» (الشامل، ص62 - 63).

وضعيت كتاب

«الشامل»، توسط دكتر يوسف زيدان كه محقق بسيارى از آثار ديگر ابن نفيس به شمار مى‌رود، تصحيح و تحقيق شده است.

مؤلف براى تحقيق اين اثر، ابتدا، نسخ خطى موجود از آن را تهيه نموده است و آن‌گاه بر اساس نسخ موجود، كتاب را تصحيح كرده است.

وى در مقدمه به شيوه تحقيق اين نسخ پرداخته و نسخ موجود را به‌تفصيل توصيف نموده است.

حواشى نسبتاً مفصل اين اثر، گاه به اختلاف نسخ اشاره دارد و بعضى ديگر نيز شرح اصطلاح و يا مفردى است كه در متن كتاب آمده است. مصحح، در نگارش اين دسته از پاورقى‌ها، به بسيارى از كتب معتبر، از جمله «قانون»، «حاوى»، «تذكره» انطاكى، «جامع» ابن بيطار و... مراجعه كرده است.

جلدهای اول و دوم و سوم وچهارم اين كتاب توسط آقای دكتر احسان مقدس ترجمه شده و انتشارات سفير اردهال در سال 1395 آن‌را منتشر نموده است.