رجال کتاب حبيب السير

رجال کتاب حبیب السیر
پدیدآوران	خواند میر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (نويسنده) نوایی، عبدالحسین (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. برگزیده
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1379 ش
چاپ	2
شابک	‎964-6278-53-1
موضوع	ایران - تاریخ ایران - تاریخ - مغول تا صفویه، 617 - 907ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏107‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏9‎‏ ‎‏ت‎‏2018
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

رجال كتاب حبيب السير، نوشته عبدالحسين نوايى

موضوع اين اثر كه در 1323 به سامان رسيد و در تيرماه سال بعدش چاپ شد، يادكردى از عالمان، شاعران، هنرمندان و صوفيان و خطاطان و نقاشان ايرانى در سال‌هاى 616 تا 911 هجرى قمرى (از حمله مغول تا مرگ سلطان حسين بايقرا، واپسين پادشاه سلسله تيمورى) بر پايه حبيب السير، نوشته كم‌نظير خوندمير است.

ساختار

تراجم احوال رجال در اين اثر، بر پايه همان ترتيب زمانى آمده، كه خوندمير بنياد نهاده است. هر طبقه‌اى از آنان در چارچوب زمانى سلطنت پادشاهى ذكر مى‌شود، اما چنانچه نويسنده در تاريخ‌گزارى روى‌دادها به مناسبتى از يكى از رجال ياد كرده باشد، درون‌مايه سخنش در اين‌باره جدا شده و با ذكر جزء و شماره جلد و صفحه به ترجمه وى پيوسته است تا مطالب پراكنده درباره او، يك‌جا گرد آيد. برخى از پاره‌هاى كتاب به علت نابرخوردارى از شرح كامل يا نداشتن فهرست، در دور نخست از نظر افتاده بوده و از اين‌رو، با نام «تكلمه» به پايان كتاب افزوده شده است.

هر يك از شخصيت‌هاى ياد شده در كتاب، در دوره‌اى از دوران پادشاهان روزگار خود گنجانده شده و نشانى متن گزيده درباره آنان از حبيب السير، در پايان شرح حال آنان آمده است.

گزارش محتوا

خوندمير در حبيب السير افزون بر عرضه كارنامه‌اى از پادشاهان و روى‌دادهاى سياسى مانند جنگ‌ها و پيروزى‌ها و شكست‌ها، دسيسه‌ها، تدبيرها و تزويرها، به ذكر نام و شرح حال بسيارى از بزرگان آن روزگار به‌ويژه رجال روزگار خود (نيمه دوم دولت گوركانى) و بزرگان شهر هرات (زادگاه وى) مى‌پردازد و با بى‌طرفى كامل، اطلاعات سودمندى به اهل نظر عرضه مى‌كند كه آنها را در كم‌تر كتابى مى‌توان يافت. او بر اثر برخوردارى‌اش از حسب و نسب عالى و چيره‌دستى در شعر و ادب، با آن بزرگان آشنا و رفيق حجره و گلستان آنان بود و از اين‌رو، سخنش در اين‌باره سندى قطعى به شمار مى‌رود.

كتاب با شرح حالى دقيق و خواندنى درباره خوندمير آغاز مى‌شود. اين نوشته، همه مطالب را درباره او و اهميت حبيب السير و اعتبار ويژه بخش تراجم رجال آن در بردارد و تأييد مرحوم قزوينى، خود گواه اين ادعاست. دورى خوندمير از رجال پيش از مغول، سبب شد كه وى اطلاعات خود را درباره آنان از ديگر منابع برگيرد؛ كتاب‌هايى كه اكنون در دست است. از اين روى، اين اطلاعات در اين اثر نيامده‌اند و افزون بر اين، از نقل احوال وزيران و صدور عهد مغول و تيموريان تا روزگار سلطان حسين ميرزاى بايقرا خوددارى شده؛ زيرا نويسنده خود در تاريخ الوزرا (915 ه) به شرح حال آنان پرداخته است.

هر يك از رجال اين كتاب، نخست به تيره و تبار و آوازه‌اش و سپس به خصال علمى‌اش شناسانده و توانايى او در رسته يا رسته‌هاى علمى يا دسته‌اى از فنون و هنرها، بازگو مى‌شود و از چگونگى ارتباطش با حاكمان وقت سخن به ميان مى‌آيد و از آثار و شاگردانش ياد مى‌شود. روى‌دادهاى مهم در زندگى برخى از رجال نيز از ديگر گزارش‌هاى خوندمير است كه درباره شمارى از آنان ذكر شده است.

وضعيت كتاب

به گفته گردآورنده محترم كتاب در مقدمه سودمند آن، شادروان اقبال آشتيانى كه در فراهم آوردن مجله گران‌سنگ يادگار مى‌كوشيد، در هر سال به جاى دوازده شماره، تنها ده شماره را از آن چاپ مى‌كرد و در دو شماره ديگر كتابى را به خوانندگان و مخاطبان خود مى‌شناساند. بنابراين، در سال نخست انتشار آن مجله، اين كتاب جاى شماره يازدهم و دوازدهم يادگار را گرفت.

البته طراح اصلى كتاب، علامه ميرزا محمد قزوينى بود كه دوست مى‌داشت اطلاعات پراكنده و ارزنده حبيب السير را گرد آورَد و از اين‌رو، عباس اقبال شاگردش عبدالحسين نوايى را براى اين كار نزد وى فرستاد و او به نيكى آن را به سرانجام رساند. قزوينى به خوبى دريافته بود كه اطلاعات مهمى درباه اهل فضل و هنر از فقيهان تا عارفان و شاعران و هنرمندان، در اثر خوندمير آمده است و از اين‌رو، مى‌پاييد كه آنها را در جايى فراهم بياورد و به پژوهندگان بسپرد.

پانوشت‌هاى كتاب افزون بر نسخه‌بدل‌ها، توضيحات سودمندى درباره برخى از عبارت‌هاى نويسنده اصلى در بردارد و نمايه نام‌هاى كسان و كتاب‌ها و جاى‌ها، به يافتن شرح حال رجال حبيب السير بسيار كمك مى‌كند. پيش‌گفتار گردآورنده محترم نيز افزون بر اطلاعاتى سودمند درباره شيوه سامان‌دهى اين اثر، زندگى‌نامه درازدامنى از خوندمير عرضه مى‌كند.

منابع مقاله

متن كتاب.

پيشگفتار گردآورده كتاب.

ملك‌زاده، الهام (فروردين و ارديبهشت 1380)، «معرفى كتاب رجال كتاب حبيب السير»، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 42 و 43.