الاستبصار في عجائب الأمصار

الاستبصار في عجائب الأمصار
پدیدآوران	مؤلف ناشناخته (مؤلف الاستبصار فی عجائب الامصار) (نويسنده) عبدالحمید، سعد زغلول (محقق)
عنوان‌های دیگر	وصف مکه و المدینه و مصر و بلاد المغرب، لکاتب مراکشی من کتاب القرن السادس الهجری
ناشر	وزارة الثقافة و الأعلام، دار الشؤون الثقافیة العامة "آفاق عربیة"
مکان نشر	بغداد - عراق
سال نشر	1986 م
چاپ	1
موضوع	مغرب - سیر و سیاحت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DT‎‏ ‎‏163‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

«الاستبصار في عجايب الامصار» اثر مورخى گمنام مشهور به كاتب مراكشى است. نويسنده در اين اثر به توصيف اماكن مقدس حجاز و تاريخ و جغرافياى شمال آفريقا پرداخته است. كتاب به زبان عربى و احتمالاً در سال 587ق نوشته شده است.آنچه باعث اهميت كتاب شده اين است كه يك كتاب جغرافيايى صرف نيست بلكه حاوى مطالبى درباره تاريخ موحّدين است كه از اهميت فراوانى برخوردار است.

ساختار

كتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در سه بخش، به ترتيب درباره مصر و عجائب آن، شمال آفريقا و سودان تنظيم شده است.

كتاب از جمله آثار جغرافيايى علمى و ابتكارى است چرا كه علاوه بر معلومات و اطلاعات دقيقى كه ارائه مى‌كند، اخبار عامه و اساطير را نيز يادآور مى‌شود.

گزارش محتوا

محقق كتاب سعد زغلول عبدالحميد در مقدمه ضمن بيان اهميت كتاب، به مصادر و منابع نويسنده اشاره كرده است.

نويسنده در بخش اول كتاب با هدف تصوير شعائر حج، به وصف مكه و مدينه پرداخته و كعبه، درب‌هاى آن، حجر الاسود، كوه‌هاى اطراف مكه، مسجد الحرام و چاه زمزم را با دقت توصيف نموده است. او در خلال مباحث، مناسك حج را نيز تشريح كرده است. ظاهراً مؤلف فريضه حج را انجام داده است زيرا حرمين را به تفصيل وصف مى‌كند. در ادامه، مساجد ديگرى همچون مسجد الخيف، مسجد النبى و قبا نيز توصيف شده و در پايان، از قبور شهداى مدفون در كنار كوه احد سخن رفته است.

اين قسمت از كتاب، به دليل معلومات دقيق و علمى ارائه شده، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است اما مصادر و منابعى كه نويسنده در تدوين اين بخش از آنها استفاده كرده، نامعلوم مى‌باشد زيرا اين مطالب، با آنچه ازرقى (قرن سوم هجرى)، ابن رسته (انتهاى قرن سوم هجرى) و ابن جبير معاصر نويسنده نقل كرده، متفاوت است. احتمال دارد وى اين مطالب را از كتاب البكرى كه در سال 460ق1067/م، با عنوان «مسالك و الممالك» نوشته شده، برگرفته باشد.

بخش دوم، به توصيف مصر، مغرب و عجائب آنها اختصاص يافته است. تشريح چگونگى فتح مصر به دست مسلمانان، اخبار ملوك مصر و برخى عمارت‌هايى آنان، اشاره به اينكه اولين شخصى كه پس از طوفان نوح(ع) وارد اين سرزمين شد و توصيف برخى از شهرهاى معروف مصر از جمله مطالب اين قسمت مى‌باشد.

نويسنده در تدوين اين بخش از آثار مورخينى چون مسعودى (345ق)، ابن وصيف (اواخر قرن چهارم هجرى)، ابن عبدالحكم و البكرى استفاده كرده است.

با اينكه نويسنده از ادريسى نامى نبرده است، احتمال مى‌رود برخى از مطالب اين بخش، برگرفته از كتاب وى باشد.

مطالب پايانى اين بخش، به تشريح جنگ‌هاى صليبى و پيروزى‌هاى صلاح‌الدين ايوبى اختصاص يافته است.

در آخرين قسمت، شمال آفريقا و كشورهاى مغرب دور، توصيف شده و به برخى از عجائب آنان، اشاره شده است. نويسنده در اين بخش، از معلومات شخصى خويش استفاده كرده است.

توصيف طرابلس و برخى آثار معروف آن، قيروان و نحوه ساخت آن در سال 47ق، تشريح موقعيت و برخى خصوصيات شهرهاى صحرايى و ساحلى آفريقا، شهرهاى معروف سودان و ملوك آن، شهرهاى غانه و همسايگان آن، از جمله مطالب اين قسمت مى‌باشند.

نويسنده شهرها را به ترتيب معينى وصف كرده و بعضى از گزارشات معاصران را به آن افزوده است و كوشيده تا همه چيزهايى را كه در راه ديده يا از شهرهاى اطراف شنيده، يادداشت كند و آفريقاى شمالى را همانند يك شاهد عينى وصف كرده است.

وضعيت كتاب

كتاب در سال 1852م بر اساس نسخه وين با توضيحاتى مفصل درباره آن، به زبان آلمانى و با ترجمه «فانيان» در 1900م منتشر شده است. نسخه حاضر كه به كوشش دكتر سعد زغلول عبدالحميد و با تعليقات ايشان منتشر شده، مشتمل بر ترجمه فرانسوى اثر توسط وى نيز مى‌باشد.

فهرست مطالب، اسامى اشخاص و اماكن مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.در پاورقى منابع، اختلاف نسخ و توضيح برخى كلمات و عبارات ذكر شده است.

منابع مقاله

1- مقدمه و متن كتاب

2- تاريخ انديشه‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص244