كتاب التوحيد

كتاب التوحيد
پدیدآوران	ابن منده، محمد بن اسحاق (نويسنده) غصن، موسي بن عبدالعزيز (مترجم) وهيبي، محمد بن عبدالله (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب التوحيد
ناشر	دار الهدي النبوي
مکان نشر	مصر - المنصوره
چاپ	2
موضوع	توحيد خدا - صفات خدا - نامها
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏217‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏28‎‏ت‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب التوحيد، اثر ابو‎عبدالله محمد بن اسحاق بن منده، با تحقیق و تعلیقات محمد بن عبدالله وهیبی و موسی عبدالعزیز غصن، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی.

این اثر، دربردارنده مباحث مربوط به توحید الهی و صمدیت او، توحید در ربوبیت، توحید اسماء و صفات، به‎علاوه ذکر هر اسم و صفتی با دلیلی از کتاب و سنت بر آن و... است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه محققان و دو قسم است که قسم اول حاوی تحقیق محققان پیرامون کتاب و مؤلف و اساتید و شا‎ردان وی و نیز جزء اول و دوم و سوم از متن کتاب و قسم دوم شامل جزء چهارم تا هفتم از متن مزبور است.

از جمله مصادر مؤلف در این اثر صحاح سته هستند؛ البته وی روایاتش از بخاری و مسلم را از شیوخ آنان شنیده، ولی از شخصی مانند نسائی و مالک در موطأ، از طریق آنها روایت می‎کند.

از جمله دیگر مصادری که ابن منده به آنها اشاره می‎‎کند، سنّت عبدالله بن عباس و توحید ابن خزیمه است.

با توجه به شیوه ابن منده در این کتاب، می‎توان آن را در زمره کتاب‎های حدیثی به حساب آورد.

گزارش محتوا

غالب آنچه در کتاب ابن منده آمده، همان روایات و آثاری است که در کتاب‎های پیشین، به‎ویژه توحید ابن خزیمه آمده است (اکثر موضوعاتی که وی بحث کرده را در این کتاب مشاهده می‎کنیم، مانند مباحث نفس و وجه و ید و سمع و بصر و قدم و نزول و کلام و ضحک و... البته ابن خزیمه بحث رؤیت شدن خدا در قیامت توسط مؤمنین و شفاعت و خروج گنهکاران از آتش و همچنین برخی مسائل ربوبیت و الوهیت و اسماء الله و صفاتی مانند حب و بغض را به آن افزوده است)؛ فقط گاهی طرق دیگری در برخی احادیث و آثار معروف را در این کتاب مشاهده می‎کنیم.

ابن منده، مطالب کتاب را چنین بیان کرده: ابتدا صفاتی را که در آن، خدای متعال خودش را با آنها [در سوره توحید] توصیف کرده و دلالت بر وحدانیت، صمدیت، عدم تولد از پدر و مادر و نداشتن فرزند و بی‎شریک بودن و بی‎همتایی‎اش دارند، بیان می‎کند و سپس روایاتی را که بر معانی و اوصاف مذکور دلالت دارند، ارائه می‎نماید. او سپس، مباحث مختلف متعلق به توحید در ربوبیت از خلق و تقدیر و تدبیر و مقلب القلوب بودن خدا و اینکه ارواح در حالت موت و حیات و نوم و انتباه در دست او هستند، او روزی‎دهنده غنابخش یا فقیرکننده و مریض‎کننده، مداواگر و شفاده بندگانش است و... را مطرح می‎کند.

وی در میان کلماتش درباره توحید در ربوبیت، به توحید در الوهیت هم اشاره می‎کند و سپس در صفحه 45، بحث از توحید اسمائی الله عز و جل را می‎آغازد و عنوان این مطلب را چنین می‎گذارد: «ذكر معرفة أسماء الله الحسنی التي تسمی بها و أظهرها لعباده للمعرفة و الدعاء و الذكر». او این بخش را با بحث از حدیث «أن لله تسعا و تسعين اسما...» ادامه می‎دهد و سپس از اسم ‎الله الأکبر یا اسم اعظم الهی سخن می‎گوید. ابن ‎منده در این باب، با ارائه ادله، جانب ترجیح را با اسم «الله» می‎داند و پس از بیان این امر، استطراداً درباره توحید در الوهیت صحبت می‎کند. وی مجدداً به بحث از اسمای الهی بازمی‎گردد و ذکر هر اسمی را به‎همراه ذکر دلیل آن، تا صفحه 73 ادامه می‎دهد. محمد بن اسحاق، از صفحه 74، شروع به بیان توحید صفاتی می‎کند. عنوان این قسمت از کتاب، که بخش اعظم مطالب آن را تشکیل می‎دهد عبارت است از: «ذكر معرفة صفات الله عز و جل الذي وصف بها نفسه و أنزل بها كتابه و أخبر بها الرسول(ص) علی سبيل الوصف لربه عز و جل مبينا ذلك لأمته». از این بخش تا آخر کتاب، ابوعبدالله بن منده، به استقصای همه صفات الهی و ادله آنها می‎پردازد؛ سمع و بصر، یدان، کلام، علو، فوقیت، حب و بغض، ضحک، اخبار مأثور در غیرت، صبر، تعجب، مکر و... از جمله صفاتی هستند که وی در ارائه صفات الهی مطرح و از آنها بحث می‎کند. وی هر بابی را با عنوانی که دلالت بر مقصودش دارد، شروع می‎کند و سپس برخی آیات (اگر آیه‎ای بر آن مطلب وجود داشت) را ذکر می‎کند که آن صفت را برای خداوند اثبات می‎کنند. پس از ذکر آیه (در صورت وجود)، او به ذکر احادیث مختلفی که به‎نحوی دلالت بر این صفت داشته باشند، می‎پردازد؛ دقیقا به همان روشی که در بحث از توحید در ربوبیت و الوهیت و... سیر می‎کرد.

کتاب ابن منده را به‎خاطر اسلوب و روش بحث وی، می‎توان در شمار کتاب‎های حدیثی به حساب آورد؛ زیرا وی احادیث زیادی درباره ربوبیت و الوهیت و اسماء و صفات گردآوری کرده و به طرق و الفاظ آنها اعتنا کرده و کمتر به آنها تعلیقه زده (فقط شاهد برخی استنباط‎ها در خلال تبویب، به دست او هستیم).

محققان کتاب، در مقدمه، به برخی از خطاهای ابن ‎منده، در باب ایمان و اسلام، تأویل در روایت ارسال ملک‎الموت از طرف خدا به‎سوی موسی، مسئله لفظ در قرآن، تأویل حدیث «إن الله عز و جل خلق آدم علی صورته» و استدلال به روایات ضعیف، اشاره کرده‎اند.

وضعیت کتاب

تحقیق پیرامون کتاب، رساله کارشناسی ارشد محمد بن عبدالله وهیبی و موسی بن عبدالعزیز غصن بوده است. دو شخص مذکور زیر نظر عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین، این کار را صورت داده‎اند و با درجه ممتاز موفق به دفاع از این رساله در بخش عقیده و مذاهب معاصر دانشکده اصول دین دانشگاه امام محمد بن سعود، شده‎اند. آنان پس از تصمیم به چاپ کتاب، فهارس و مطالب و... را یکسان‎سازی کرده‎اند.

فهارس فنی کتاب، شامل فهرست‎های احادیث، آثار، اعلام، مراجع و مصادر و موضوعات، در انتهای اثر ذکر شده است.

علما در نام‎گذاری این کتاب، اختلافی ندارند، جز اینکه برخی نام مختصر آن را ذکر کرده‎اند و بعضی دیگر، اسم کاملش را. ابن ‎رجب و ذهبی و ابن ‎حجر و سیوطی، از آن با نام مختصر «التوحيد» یاد کرده‎اند. حاجی خلیفه و کتانی (به نقل از وی) نامش را «التوحيد و إثبات الصفات» می‎دانند و معاصران، اسم آن را از روی نسخه خطی به‎صورت «التوحيد و معرفة أسماء الله عز و جل و صفاته علی الاتفاق و التفرد» نقل کرده‎اند.

در این کتاب، از نسخه خطی که کاتب آن عتیق بن محمد بوده و در چهارشنبه ذی‎قعده 502ق، از کتابتش فارغ شده، استفاده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل