الرجال لابن الغضائري

الرجال

نام کتاب	الرجال
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن غضائری، احمد بن حسین (نويسنده) حسینی جلالی، محمدرضا (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ر‎‏3
موضوع	حدیث - علم الرجال محدثان
ناشر	موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر
کد اتوماسیون	10012

معرفی اجمالی

الرجال که به «كتاب الضعفاء» مشهور است تألیف احمد بن حسین بن غضائری از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجریست.

وى هم شاگردى و هم درس شيخ طوسى و نجاشى بوده و در اساتيد و شاگردان اشتراكات فراوانى با آنها دارد.

مؤلف در این کتاب به ذكر رجال مذموم و جمع آورى تضعيفهايى كه نسبت به هر يك از رجال شيعه وجود دارد، توجه داشته است.

اهميت موضوع

يكى از مهمترين علوم اسلامى كه به عنوان كليدى در دستيابى به تمام شاخه‌هاى علوم اسلامى، روايى اهميت ويژه‌اى نزد علماى دين داشته و دارد علم رجال است.

عمدۀ علوم اسلامى از فقه و اصول گرفته تا تفسير و كلام و ادعيه و...از راه نقل روايات معصومين عليهم السلام به دست ما رسيده است، و براى دستيابى به روايات صحيح و تشخيص روايات معتبر و انتخاب آنها مهمترين اصل، تشخيص وثاقت و اعتبار سلسله راويان هر حديث است و اين مهم تنها بوسيلۀ علم رجال دست يافتنى است.

بنا بر اين از مهمترين علوم اسلامى كه براى رسيدن به سنت نبوى صلى الله عليه و آله و سخنان معصومين عليهم السلام نقش كليدى دارد علم رجال است.

فقيه و محدث و هر عالم دينى با تمسك به اطلاعات موجود در كتب رجال و نقد و تحليل آنها، پيرامون صحت و اعتبار تك تك روايات نظر مى‌دهد.

به خاطر اهميت فراوان علم رجال، علماى شيعه از صدر اسلام تا كنون توجهى خاص به اين علم داشته‌اند به طورى كه تنها شیخ آقابزرگ تهرانی در كتاب «مصفی المقال» بيش از 500 عنوان كتاب در اين موضوع نام برده است.

اولين كسانى كه در معرفى و شرح حال راويان حديث كتاب نوشتند اصحاب ائمه عليهم السلام بودند، كسانى مانند «عبيد الله بن أبى رافع» كاتب امير المؤمنين عليه السلام و «عبد الله بن جبله كنانى» و «ابو فضال».

اصول ثمانيه رجال

از ميان كتابهاى فراوانى كه در علم رجال تأليف شده 8 كتاب به عنوان «اصول ثمانيه رجال» معروف شده‌اند كه بيشترين اعتبار را بين كتب علم رجال كسب نموده‌اند كه عبارتند از:

1. رجال کشی
2. فهرست نجاشی
3. فهرست شیخ طوسی
4. رجال شیخ طوسی
5. رجال برقی
6. رجال ابن داود
7. رجال ابن غضائری
8. رجال علامه حلی

از اين كتب 5 كتاب اول اصول اوليه رجال و سه كتاب بعد از اصول ثانويه قلمداد مى‌شوند ؛ اما بخاطر اهميتى كه داشته‌اند در رديف اصول اوليه آمده و به «اصول ثمانية» معروف گشته‌اند.

از مؤلف

اگر اين كتاب را نيز از احمد بن حسين بدانيم، وى داراى سه تأليف در رجال است:

يك كتاب به عنوان فهرست مصنفات، كتاب ديگرى به عنوان فهرست اصول كه بنا بر نقل شيخ در فهرست، هر دو كتابهايى كامل بوده‌اند و بسيار جامع تدوين شده‌اند.

متأسفانه اين دو كتاب پس از فوت مؤلف آنها - كه قبل از چهل سالگى از دنيا رفته - توسط بعضى از ورثۀ ابن غضائرى از بين رفته و همراه با ديگر كتب او نابود شده‌اند.

شايد علت اين عمل ورثۀ ابن غضائرى اين بوده كه آنها داغدار پدر بوده‌اند و با اين كار مى‌خواسته‌اند بقاياى آثار و خاطرات او را از بين ببرند تا با ديدن آنها داغ فراق پدر تازه نشود.

اعتبار و ارزش

كتاب ابن غضائرى معمولا در رديف كتب ثمانيۀ رجال ذكر مى‌شود، اما بايد توجه داشت كه اين كتاب بر خلاف ديگر اصول رجال مورد مناقشه و بحث فراوان واقع شده است.

نجاشى كه هم عصر او بوده و احتمالا جزء شاگردان او يا هم شاگردى او بوده، در فهرست خويش اسامى مؤلفين و كتب شيعه را جمع آورى نموده و حتى كتبى كه خود نديده و از ديگران شنيده را هم فهرست كرده است اما هيچ اشاره‌اى به كتاب ضعفاء يا كتاب رجال ابن غضائرى نكرده است.

علامه حلى نيز كه در «خلاصه» طريق خودش به اصول خمسۀ رجال را ذكر كرده هيچ اشاره‌اى به طريقش به ابن غضائرى نكرده و شايد در اين كار تعمدى داشته است.

علاوه بر اينها سيرۀ بزرگان و مشهور بين آنان عدم توجه و اعتنا به تضعيفات ابن غضائرى است در صورتى كه او در تضعيفش تنها باشد.

اعتبار نسخه

از نكات قابل توجه پيرامون اين كتاب سرگذشت نسخه‌هاى آن است.

ابن غضائرى از بزرگان شيعه در قرن پنجم هجرى و هم عصر نجاشى و شيخ طوسى است و در جلالت و عظمت مقام او هيچ شبهه‌اى وجود ندارد.

نكتۀ اساسى در سرگذشت نسخۀ كتاب اوست چرا كه از قرن پنجم تا قرن هفتم هيچ نام و اثرى از «كتاب الضعفاء» ابن غضائرى نيست.

اولين كسى كه از اين كتاب سخن گفته سيد ابو الفضائل، احمد بن طاووس (متوفاى 673 هجرى) است.سيد نسخه‌اى را كه منسوب به ابن غضائرى بوده، يافته و با تصريح بر اينكه هيچ سماع و روايت و اجازه‌اى بر آن نسخه ندارد آن را در كتاب رجال خويش، «حل الإشكال في تراجم الرجال»، آورده است.

ابن طاووس در ميان منابع نقل خويش كتاب ابن غضائرى را استثناء كرده و صحت مطالب آن را عهده‌دار نشده است.او تذكر مى‌دهد كه تنها به خاطر جمع نمودن همۀ سخنان پيرامون هر شخصيت مطالب اين كتاب را آورده نه بخاطر حجت بودن مطالب اين كتاب در نظر او.

پس از سيد ابن طاووس شاگردانش علامه حلى و ابن داود در كتابهاى خلاصه و رجال مطالب نقل شده در كتاب استاد را آوردند.

نسخه‌هاى كتاب ابن غضائرى بعد از عصر ابن طاووس براى دومين بار به فراموشى سپرده شد و هيچ خبرى از آن كتاب يافت نشده است.

پس از 4 قرن مولى عبد الله شوشترى (متوفاى 1021 هجرى) مطالب كتاب رجال ابن غضائرى را از لابلاى كتاب «حل الإشكال» ابن طاووس بيرون آورد و شاگرد او، مولى عناية الله قهپايى متن استاد را در كتاب رجالى خويش آورد و بدينسان نسخۀ كتاب ابن غضائرى بدست ما رسيده است.

مجمع الرجال

چنان كه بيان شد تنها منبع و مدرك ما براى اطلاع از مضمون «كتاب الضعفاء» در اين زمان مطالبى است كه در «مجمع الرجال» آمده است.

كتاب مجمع الرجال از جمله جوامع رجالى شيعه است كه در قرن 11 هجرى توسط مولى عناية الله قهپايى تأليف شده است.

تاريخ اتمام كتاب، سال 1061 هجرى است و متن آن شامل كتابهاى:

1 - اختيار الرجال كشى

2 - كتاب رجال احمد بن حسين بن غضائرى

3 - رجال شيخ طوسى

4 - فهرست شيخ طوسى

5 - رجال نجاشى مى‌باشد.

قهپايى براى كامل شدن فايدۀ كتاب خويش متن اصول پنج گانۀ رجال را به طور كامل آورده و حتى مقدمۀ آنها را نيز در ابتداى كتاب ذكر كرده است.

انتساب به ابن غضائرى

با توجه به آنچه گذشت روشن شد كه اصل انتساب اين كتاب به ابن غضائرى مدرك محكمى ندارد.گرچه ابن غضائرى از بزرگان علماى اماميه بوده و كتبى در اين زمينه داشته، اما هيچيك از آنها به دست ما نرسيده است.

بسيارى از بزرگان و علماى تراجم اين كتاب را از ابن غضائرى نمى‌دانند و بعضى چون علامه، شيخ آقا بزرگ تهرانى شديدا مخالف انتساب اين كتاب به ابو الحسين احمد بن ابى عبد الله غضائرى هستند و اين كتاب را نوشتۀ دشمنان شيعه مى‌دانند كه با آميختن مطالب دروغ و انحرافى به بعضى از مطالب كتاب ابن غضائرى، سعى در مخدوش نمودن چهرۀ بزرگان شيعه داشته‌اند.

چطور مى‌توان اين كتاب را از بزرگ مردى چون ابن غضائرى دانست و چگونه مى‌توان قبول كرد كه او تمام همت خويش را صرف مخدوش كردن چهرۀ بزرگان دين كرده و به راست يا دروغ به اكثر بزرگان شيعه نسبت ضعف و غلو و كذب داده است.

سيد احمد بن طاووس - اولين راوى اين كتاب پس از دو قرن - قاعده‌اى در ابتداى كتاب خويش گفته كه: در مورد جرح اگر معارضى باشد ساقط مى‌شود و اگر معارض نداشته باشد باز هم اطمينان پيدا كردن به آن مرجوح است، اما در مورد مدح چنين نيست و اطمينان به آن راجح است.

بنا بر اين، در صورتى كه انتساب كتاب به ابن غضائرى صحيح باشد، باز هم به تضعيفات او بايد با ديدۀ احتياط و ترديد نگريست.

ترتيب كتاب

كتاب رجال ابن غضائرى به تنهايى چاپ نشده و تنها نسخۀ موجود آن نسخه‌اى است كه در ضمن مجمع الرجال قهپايى آمده است.متن ابن غضائرى هم نسبت به حجم كتاب قهپايى بسيار ناچيز است كه مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى متن ابن غضائرى را از لابلاى مطالب بيرون آورده و به صورت مستقل ارائه نموده است.

پیوندها

مطالعه کتاب الرجال در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور