رسائل الشريف المرتضی

رسائل الشریف المرتضی

نام کتاب	رسائل الشریف المرتضی
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده) رجایی، مهدی (گردآورنده) حسینی اشکوری، احمد (مقدمه نويس)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏4‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ر‎‏5‎‏ ‎‏1363
موضوع	اسلام - مجموعه‎ها کلام شیعه امامیه - قرن 5ق. - مجموعه‌‏ها
ناشر	دار القرآن الکريم
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1405 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE168AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

رسائل الشريف المرتضى، تأليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى يا علم الهدى (م436ق) در علم اصول است.

كتاب رسائل شريف مرتضى مجموعه‌اى از آثار علمى باقى مانده از سيد مرتضى است كه به صورت مدون و در قالب يك مجموعه از زمان تأليف آنها وجود نداشته است.

اين آثار كه در ابتدا به صورت كتاب‌هاى مستقل و جداگانه و به صورت رساله‌هاى كوچك، جواب و سؤال و نظائر آن در علوم مختلفى؛ مثل تفسير، كلام، فقه، اصول فقه و ادبيات نوشته شده است، بعدها به صورت مجموعه‌اى ناهمگون از نظر موضوعات و تفصيل و اجمال با نام‌هايى؛ همچون شتات الفوائد، مجموعۀ رسائل كثيره، و رسائل سيد شريف گردآورى شده‌اند.

اگر چه كتاب‌هايى نظير «جمل العلم و العمل» كه در جلد سوّم كتاب آورده شده است، به صورت مستقل چاپ و منتشر شده‌اند و از كتب مشهور سيد مرتضى مى‌باشد و حتى كتاب «تمهيد الأصول» شيخ طوسى و «شرح جمل العلم و العمل» ابن برّاج در شرح قسمت عقايد و فقه آن تأليف شده است؛ اما بسيارى از كتاب‌ها و رساله‌هاى آن به صورت مسائل و مباحث غير منظم و غير مرتبط بوده و از شهرت زيادى برخوردار نيستند.

اين كتاب به همت علامه شيخ حامد واعظى و سيد احمد حسينى و با تأييدات و عنايات خاص آیت‌الله‌ گلپايگانى گردآورى شده و مجموعۀ قديمى آن فقط؛ شامل كتاب‌هاى «المسائل التبانيات»، «الموصليات الثانية و الثالثة»، «الميافارقين» و «الرد على اصحاب العدد» مى‌باشد.

به نظر مى‌رسد، هم چنانكه در فهرست موضوعى آخر جلد سوم آمده است، اگر مباحث فقهى، كلامى و يا اصولى آن در قالب كتاب‌هاى بجز اين، با موضوع خاصى چاپ مى‌شد، علاقمندان در رشته‌هاى مختلف علوم اسلامى از آن بيشتر استفاده مى‌كردند.

اگر چه قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده‌اند و از تاريخ تأليف همۀ آنها اطلاع دقيقى در دست نيست؛ امّا زمان تأليف بعضى از آنها مشخص است كه عبارتند از:

1. المسائل الطرابلسيات الثالثة، شعبان 427ق.
2. مسألة في نكاح المتعة، در سال 427ق.
3. مسائل الموصليات الثالثة، 420ق.
4. كتاب صيغة البيع، الفاظ طلاق، منع از عمل به خبر واحد، الجسم لم يكن كائنا، سال 427ق.
5. مسائل الرسية الأولى، سال 428 يا 429ق.
6. الشهاب في الشيب و الشباب، سال 419ق.

در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه» از تأليفات سيد مرتضى كتابى به نام «شتات الفوائد و المسائل» نام برده شده است كه شامل چندين كتاب مثل المسائل النيليات، المسائل الرمليات، المسائل الواسطيات و...مى‌باشد. نسخه‌هاى مذكور در آن معمولا مربوط به قرن دوازدهم و سيزدهم مى‌باشند.

البته از مسائل پراكندۀ ديگرى نيز ياد نموده است كه در كتابخانۀ دانشگاه تهران و آستان قدس رضوى وجود دارد.

هم‌چنين در الذريعة از كتابى به نام مجموعه رسائل كثيره نام برده است كه شامل 5 كتاب است و در سال 676 نوشته شده و در كتابخانۀ آستان قدس رضوى وجود دارد.

كتاب موجود در سال 1385ق توسط علامه شيخ حامد واعظى و سيد احمد حسينى شروع به جمع‌آورى شده است و پس از مدتى وقفه به سبب حمايت‌هاى بى‌دريغ حضرت آیت‌الله‌ گلپايگانى مجددا ادامه يافته تا اين كه در ابتدا سه مجلد از آن چاپ شده است.

در سال 1405ق قسمت ديگرى از اين كتاب‌ها در كتابخانۀ علامه سيد محمد موسوى جزائرى وجود داشته است و بعدها به صورت مجلد چهارم گردآورى و به آن ضميمه شده است.

سه جلد اول در سال 1405ق و جلد چهارم در جمادى الثانى 1410 در چاپخانۀ سيد الشهداء و خيام چاپ شده‌اند.

آماده شدن كتاب توسط سيد مهدى رجايى و نظارت و گردآورى توسط سيد احمد حسينى صورت پذيرفته است.

در مورد نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود از آن استفاده شده است، در مقدمۀ ناشر توضيح خاصى داده نشده است. امّا همان طور كه ذكر شد، نسخۀ جلد چهارم رسائل شريف كه علامه سيد محمد موسوى جزائرى مالك آنها بوده، در قرن يازدهم نوشته شده است كه داراى غلطهاى زياد و تحريف الفاظ بوده كه توسط سيد احمد حسينى تصحيح و مقابله شده است.

ساختار

موضوعات مختلف كتاب؛ شامل علوم تفسير، كلام، فقه، اصول فقه و ادبيات است.

قسمت فقه؛ شامل مباحث طهارت، صلاة، صوم، خمس، حج، نكاح، طلاق، عتق، اطعمه، ميراث، متاجر، حدود و ديات است كه در صفحۀ 345 جلد سوم به طور مفصل فهرست‌بندى شده است.

امّا اسامى كتاب‌هاى مذكور در مجلدات چهارگانه عبارتند از:

جلد اول:

1. جوابات المسائل التبانيات (ذ216/5/، 340/20).
2. جوابات المسائل الرازية (ذ/ج 221/5، ج 347/20).
3. جوابات المسائل الطبريّة (ذ/ج 226/5، ج 355/2).
4. جوابات المسائل الموصليات الثانية (ذ/ج 235/5).
5. جوابات المسائل الموصليات الثالثة (ذ235/5/).
6. جوابات المسائل المبافارقيات (ذ/ج 238/5، ج 370/20).
7. جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة (ذ226/5/، ج 89/2).
8. جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة (ذ/ج 226/5، ج 89/20).

جلد دوّم:

1. مسألة في المنامات.
2. الرد على أصحاب العدد (ذ/ج 357/2).
3. حكم الباء في آية «و امسحوا برؤوسكم».
4. وجه التكرار في الآيتين.
5. مسألة في الاستثناء (ذ/ج 383/20).
6. وجه العلم بتناول الوعيد كافة الكفار.
7. مسألة في العمل مع السلطان (ذ/ج 84/2).
8. نفي الحكم لعدم الدليل عليه (ذ/ج 390/2).
9. شرح الخطبة الشقشقية (ذ/ج 348/4، ج 222/13).
10. مناظرة الخصوم و كيفية الاستدلال عليهم (ذ291/22/).
11. أحكام أهل الآخرة (ذ/ج 295/1، ج 382/2).
12. مسألة في توارد الأدلة (ذ385/20/).
13. تفصيل الأنبياء على الملائكة (ذ359/4/).
14. المنع من تفصيل الملائكة على الأنبياء (ذ395/20/).
15. إنقاذ البشر من الجبر و القدر (ذ/ج 401/2).
16. الرسالة الباهرة في العترة الطاهرة (ذ15/3/).
17. الحدود و الحقائق (ذ301/6/، مستدركات أعيان الشيعة 292/5).
18. رسالة في غيبة الحجة (ذ82/16/).
19. مسألة في الرد على المنجمين (ذ229/10/، 382/20، 387، 392).
20. جوابات المسائل الرسيّة الأولى (ذ221/5/، 82/2، 348/20).
21. جوابات المسائل الرسيّة الثانية (ذ222/5/، 82/2).

جلد سوم:

1. جمل العلم و العمل (ذ144/5/).
2. أجوبة المسائل القرآنية.
3. أجوبة مسائل متفرقة.
4. مسألة فيمن يتولى غسل الإمام (ذ395/20/).
5. عدم وجوب غسل الرجلين في الطهارة.
6. الحسن و القبح عقلى.
7. المسح على خفين (ذ393/20/).
8. خلق الأعمال.
9. مسألة في الإجماع (ذ269/6/).
10. علة خذلان أهل البيت(ع).
11. أقاويل العرب في الجاهلية.
12. قول النبي: نية المؤمن خير من عمله.
13. علة مبايعة على(ع).
14. الجواب عن الشبهات على خبر الغدير.
15. مسألة في أرث الأولاد.
16. عدم تخطئة العامل بخبر واحد.
17. مسألة في استلام الحجر.
18. مسألة في نفى الرؤية (ذ397/20/).
19. تفسير الآيات المتشابهة من القرآن.
20. إبطال العمل بأخبار الآحاد (ذ389/20/).
21. علة امتناع علىّ عن محاربة الغاصبين.
22. مسألة في العصمة (ذ273/15/، 390/20).
23. الاعتراض على من يثبت حدوث الأجسام (ذ226/10/).

جلد چهارم:

1. جوابات المسائل المصريات (ذ234/5/، 367/20)
2. جوابات المسائل الواسطيات (ذ372/20/)
3. المسائل الرملية (ذ222/5/، 350/2)
4. شرح قصيدة المذهبة (278/13، 63/14)
5. الشهاب في الشيب و الشباب (ذ248/14/، 264)
6. مسألة في معجزات الأنبياء
7. مسألة في نكاح المتعة (ذ392/20/)
8. نقد النيسابوري في تقسيمه للأعراض
9. مسائل شتى.

گزارش محتوا

چهار جلد رسائل سيد شريف؛ شامل كتاب‌هاى مفصل و مختصر و گاهى بسيار مختصر و در حد يك مسألۀ فقهى و يا كلامى است كه به صورت اجمالى و براى آشنايى خوانندگان به معرفى بعضى از آنان مى‌پردازيم.

جلد اول؛ شامل 8 رسالۀ نسبتا مفصل است كه عبارتند از:

1. جوابات المسائل التبانيات:

   اين كتاب در مورد طريقۀ حجيت ادله است و به بررسى حجيت اجماع و خبر واحد مى‌پردازد، بيشتر مباحث اين كتاب مربوط به علم اصول فقه است.

2. جوابات المسائل الرازية:

   اين كتاب به صورت سؤال و جواب است. در اين كتاب فقط يك مسألۀ فقهى در مورد تحريم فقاع مطرح شده است و بقيۀ كتاب در رابطه با مباحث اعتقادى مثل امى بودن پيامبر اكرم(ص)، و برترى انبياء بر ملائكه، عالم ذر، مسألۀ بداء مى‌باشد.

3. جوابات المسائل الطبرية:

   اين كتاب نيز به صورت جواب و سؤال و در موضوع كلام و اعتقادات نوشته شده است، البته مباحث فقهى مثل اعتبار رؤيت در ماه‌ها و حكم شرب فقاع در آن مطرح شده است.

4. جوابات مسائل الموصليات الثانية:

   اين كتاب به صورت سؤال و جواب و به مسائل فروع فقهى پرداخته است. البته گاهى نيز مباحث فقهى مستدل مثل بحث شفعه و همين طور نقد و بررسى اقوال علماء و از آن جمله شيخ صدوق در من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه مطرح شده است.

5. جوابات المسائل الموصليات الثالثة:

   اين كتاب از دو قسمت علم اصول فقه، و فقه تشكيل شده است در قسمت اصول به بطلان عمل به قياس و خبر واحد پرداخته است و هم چنين دليل حجيت اجماع را ذكر كرده است. قسمت فقه شامل 110 مسأله است كه از كتاب طهارت تا ديات را مختصرا در بردارد و مسائلى نظير حكم شستن دست‌ها در وضوء، مسح سر در آن مطرح شده است.

6. المسائل المبافارقيات:

اين كتاب مجموعه‌اى از مسائل فقهى و غير فقهى است. قسمت مسائل فقهى آن بيشتر به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما شبيه است كه به صورت فقه فتوايى نوشته شده و استدلال و تفريعات فقهى در آن ديده نمى‌شود.

كتاب؛ شامل 65 مسأله است و جواب مسائل طرح شده در آن بسيار مختصر و موجز نوشته شده و در خطبۀ ابتداى كتاب اين طور آمده است:

السائل قال نؤثر نحن أطال اللّه بقاء سيدنا الشريف أن نرى خط الشريف لنعتمده و نعول عليه، و ما نلتمس الفتوى بغير دليل. (خطبۀ كتاب، صفحۀ 271، جلد اوّل رسائل سيد شريف).

انتشار كتاب

اين كتاب در ضمن جلد سوّم رسائل الشريف المرتضى نيز چاپ شده است. (جلد سوم رسائل سيد شريف صفحات 271 تا 360).

نسخه‌ها

در الذريعة فقط به نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه در سال 576ق نوشته شده، اشاره شده است. (الذريعة239/5).

در معالم العلماء ابن شهرآشوب اين كتاب را در ذيل شمارۀ 474 ذكر كرده است.

در مسألۀ 14 از مسائل مبافارقيات سؤال از مرجع مراجعه در استفاده از احاديث «كتب شيخ صدوق، يا عبيداللّه حلبى يا شلمغانى» شده است كه مربوط به مسائل اصول فقه مى‌باشد. (الجواهر 257).

همچنين از اجماع اهل بيت عليهم‌السلام در مباحث كتاب ذكرى به ميان آمده كه نياز به تحقيق و بررسى دارد. (الجواهر 257).

ترجمۀ فارسى اين كتاب به وسيلۀ محمد حسين بختيارى كوه‌سرخى در نامۀ آستان قدس (31:36 - 57) چاپ شده است. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه 73).

7 - جوابات المسائل الطرابلسيات الثانية:

اين كتاب در برگيرندۀ 12 مسأله و پاسخ آن است كه در مورد غيبت امام زمان(عج) و مشكلات غيبت آن بزرگوار مباحثى مثل علت استتار امام(ع) علت عصمت امام(ع)، علت نياز به امام در هر زمان، علت قيام نكردن حضرت على(ع) و مسائل متفرقۀ ديگرى در آن مطرح شده است.

8 - جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة:

اين كتاب نيز در بردارند 23 مسأله و پاسخ آن است و بيشتر در مورد مباحث اعتقادى و كلامى است و چند مسأله نيز در مورد تفسير بعضى از آيات اعتقادى قرآن كريم در آن مطرح شده است.

جلد دوم؛ شامل 21 رسالۀ بزرگ و كوچك است كه در بسيارى از موارد مربوط به مباحث اعتقادى و كلامى است و ربطى به مباحث فقهى متعارف ندارد.

در اينجا به توضيح چند رسالۀ نسبتا مفصل مى‌پردازيم.

1 - الرد على أصحاب العدد:

اين كتاب در جواب به فقهايى است كه اول ماه و نظائر آن را به سبب رؤيت ماه قبول ندارند، بلكه قائل به تكميل شدن عدد ماه به 30 روز و نظائر آن هستند. مؤلف با استناد به اجماع و سيرۀ مسلمين و آيات قرآن كريم در اين كتاب به صورت مبسوط به رد اين نظريه پرداخته است.

2 - إنقاذ البشر من الجبر و القدر:

اين كتاب مجموعه‌اى از مباحث كلامى و عقلى در مورد افعال انسان‌ها و ارتباط اين افعال با خداوند متعال و خلقت اين افعال و عدل الهى و معنى خير و شر و ادلۀ تنزيه خداوند از خلق شرور و نظائر آن است.

3 - جوابات المسائل الرسيّة الأولى:

اين كتاب؛ شامل 28 مسأله و جواب آن در مباحث فقهى و تفسيرى است و در خلال آن مباحثى نظير تقليد جاهل از عالم، وجه اعجاز قرآن و مباحث فقهى از كتاب صلاة، صوم و حج مطرح شده است.

جلد سوم شامل 23 رسالۀ كوچك و بزرگ است كه در اينجا مهم‌ترين آنها معرفى مى‌شود.

1 - جمل العلم و العمل:

اين كتاب از مشهورترين آثار باقى‌مانده از سيد مرتضى است و شامل دو قسمت مباحث كلامى و فقهى (عبادات) مى‌باشد و به دليل اختصارش مباحث معاملات در آن مطرح نشده است. اين كتاب شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است و شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، صوم، حج و زكاة مى‌باشد.

2 - أجوبة مسائل القرآنية:

مؤلف در اين كتاب در مقام جواب‌گويى بر اشكالات تفسيرى برآمده است و مباحث فقهى در آن مطرح نشده است.

3 - أجوبة مسائل متفرقة من الحديث و غيره:

كتاب مجموعه‌اى از مباحث تفسيرى تاريخى، كلامى و فقهى است كه با اين نام گردآورى شده است.

ساير كتب موجود در اين جلد بسيار مختصر و گاهى در حد يك مسأله در چند صفحه، و در مباحث علم اصول، تفسير و اخلاق نوشته شده است كه به علت زيادى آنان از توضيح تك تك آنها خوددارى مى‌شود.

جلد چهارم؛ شامل 9 كتاب است كه عبارتند از:

1 - جوابات المسائل المصريات:

كتاب در بردارندۀ مباحث كلامى است و از مسألۀ 6 تا 27 را در بردارد.

2 - كتاب جوابات المسائل الواسطيات:

اين كتاب نظير جواب به استفتائات متداول است و 7 مسألۀ فقهى را شامل مى‌شود.

3 - المسائل الرمليّة:

كتاب ناقص و بسيار مختصر است و فقط 2 مسألۀ فقهى را در بردارد.

4 - شرح قصيدۀ مذهبة:

كتاب شرح قصيده‌اى است كه در مدح حضرت على(ع) سروده شده است، شاعر آن اسماعيل بن محمد حميرى ملقب به «السيد» است. و در سال 1290ق در بيروت چاپ شده است.

5 - الشهاب في الشيب و الشباب:

اين كتاب در بردارندۀ اشعار ابوتمام، البخترى، سيد شريف رضى و سيد مرتضى (قده) در مورد پيرى و جوانى است و در سال 1302ق در چاپخانۀ جوانب چاپ شده است.

6 - مسألة في معجزات الأنبياء:

بنظر مى‌رسد اين كتاب يكى از مسائل مطروحه در كتاب‌هاى سيد مرتضى باشد كه در اينجا به صورت مستقل چاپ شده است.

7 - مسألة في نكاح المتعة:

كتابى است كه جواب مختصر و خلاصه‌اى در رد منع متعه از طريق قياس است و در اثبات اين حكم فقهى در مذهب اماميّه تأليف شده است.

8 - نقد النيسابوري في تقسيمه للأعراض:

كتاب كلامى است كه تكميل كنندۀ تقسيماتى است كه ابورشيد سعيد بن محمود نيسابورى معتزلى براى اعراض بيان نموده است.

9 - مسائل شتى:

مجموعه‌اى است از سؤالات مختلف كلامى و فقهى و غير از آن كه از نقاط مختلف از سيد مرتضى سؤال شده و مؤلف به آنان جواب داده است.

تذكر: قابل ذكر است كه در مستدركات أعيان الشيعة جلد 5 صفحات 295 تا 300 توضيح مختصرى در مورد تأليفات سيد مرتضى بيان شده است كه خوانندگان براى آشنايى بيشتر مى‌توانند به آن مراجعه نمايند.

ويژگى‌هاى

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اختصار و ايجاز همراه با عجله و شتاب در نوشتن اكثر كتاب‌هاى موجود است كه در آخر بعضى از آنها به اين مطلب اشاره شده است.

به عنوان مثال: قد أجبنا عن المسائل بكمالها و اعتمدنا على الاختصار و الانتصار و الإشارة، دون البسط في العبارة، لكن ضيق الوقت و إعجال الجواب، اقتضينا ما اعتمدناه من الإجمال دون التفصيل.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب تركيب ناهمگون بين كتاب‌هاى گردآورى شده است. در اين مجموعه از كتاب‌هاى فقهى تا شعر و ادبيات و از علم اصول فقه تا تفسير و كلام گردآورى شده است.

از طرفى بعضى از كتاب‌ها به صورت سؤال و جواب و بعضى مثل كتاب جمل العلم و العمل به صورت مباحث منظم و مرتب فقهى و بعضى نيز فقط يك مسألۀ كلامى و يا فقهى مى‌باشند.

يكى ديگر از ويژگى‌هاى كتاب جمع‌آورى نكردن مباحثى كه داراى موضوع واحد هستند، مى‌باشد. اگر ناشرين كتاب مباحث همگون مثل فقه، تفسير يا ادبيات را در كنار هم چاپ نموده و به تفكيك و تقسيم‌بندى مباحث فقهى مثل صفحۀ 345 جلد سوم اقدام مى‌نمودند خوانندگان بهتر مى‌توانستند از اين مجموعه استفاده نمايند.

منابع

1 - الذريعة119/20، ج 15/13.

2 - مقدمه‌اى بر فقه شيعه 76 و 72، 73.

3 - مستدركات أعيان الشيعة ج 295/5 تا 300.

پیوندها

مطالعه کتاب رسائل الشریف المرتضی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور