حاشية المكاسب (يزدي)

حاشیة المکاسب (یزدی)

نام کتاب	حاشیة المکاسب (یزدی)
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم (حاشيه نويس)
زبان	عربی
کد کنگره
موضوع
ناشر	اسماعيليان
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1410 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE115AUTOMATIONCODE

مؤلف

علامۀ محقق سيد محمد كاظم بن عبد العظيم طباطبايى حسنى يزدى نجفى (م 1337 ق).

درباره كتاب

يكى از دقيق‌ترين و بهترين حواشى و شروح مكاسب شيخ اعظم انصارى «قده»، حاشيۀ مكاسب سيد محمد كاظم يزدى «قده» مى‌باشد. اگر چه كتاب عروة الوثقى وى زبانزد عام و خاص بوده و عظمت علمى وى را بخوبى نشان مى‌دهد اما كتاب حاشيه بر مكاسب نيز از مهم‌ترين آثار علمى و فقهى مؤلف مى‌باشد.

ارزش و اعتبار

اين كتاب مملو از ابتكارات و خلاقيت‌ها و دقت نظر مؤلف مى‌باشد و حواشى و شروح آن از تنوع كم‌نظيرى برخوردار است. در اين كتاب از فقه الحديث تا معانى كلمات و ترجمۀ عبارت‌ها و حتى بيان وجه «فتأمل» هاى عبارات شيخ ديده مى‌شود.

اين كتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله. . . أقول) مى‌باشد. و تمام قسمت‌هاى مكاسب يعنى مكاسب محرمه، كتاب البيع، كتاب خيارات را در بر دارد.

در ميان حاشيه پردازان مكاسب شيخ انصارى «قده»، هيچ كس مانند سيد يزدى به روش عرفى به تفقه نپرداخته است. وى در بسيارى از موارد آن چنان عرفى انديشيده كه روش يك حقوق‌دان عرفى معاصر به ذهن انسان تداعى مى‌كند.

از طرفى با توجه به صاحب‌نظر بودن وى در مباحث علم اصول فقه در بسيارى از مباحث كتاب نكات دقيق اصولى را به صورت مختصر مطرح نموده و تفصيل آن را به كتاب‌هايى كه به صورت مجزا در مباحث استصحاب و تعادل و تراجيح، حجيت ظن و نظائر آن تأليف نموده است، ارجاع داده است. (الذريعة /1 268، /2 25، /4 204، /6 273).

اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده است و بزرگانى همچون:

- محقق اصفهانى (م 1361 ق)

- محقق نائينى (م 1355 ق) در تقريراتش «المكاسب و البيع، منية الطالب»

- شيخ مرتضى حائرى (م 1355 ق) در كتاب خمس

- آية الله حكيم (م 1390 ق) در مستمسك عروة الوثقى

- آية الله گلپايگانى (م 1414 ق) در نتائج الأفكار

- امام خمينى (م 1409 ق) در مكاسب محرّمه

- آية الله خويى (م 1413 ق) در كتاب مصباح الفقاهة

و بسيارى از بزرگان ديگر به آن استناد نموده يا مورد نقد و بررسى قرار داده‌اند.

علت تأليف

محقق يزدى در بيان علت تأليف كتاب در ابتداى مكاسب محرمه اين گونه مى‌نويسد:

ربما ينقدح في ذهني الإشكال أو توضيح حال أو دفع إيراد أو بيان مرادي، حببت إيراده على طرز التعليق عليه تذكرة لي و لغيري تبصرة.

همين طور در مقدمۀ كتاب البيع مى‌نويسد: سنح بخاطري أن أعلق عليه وجيزة لطيفة مشتملة على فوائد ليكون لي تذكرة و لغيري تبصرة.

تاريخ تأليف

با توجه به سال هجرت ميرزاى شيرازى بزرگ در سال 1290 ق و همين طور تاريخ نگارش نسخۀ خطى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، اين كتاب در حدود سال‌هاى 1290 ق تا 1315 ق نوشته شده است.

تاريخ انتشار

كتاب موجود در سال 1410 ق توسط مؤسسۀ اسماعيليان در قم چاپ شده است و در سال 1418 ق تجديد چاپ شده است.

نسخه‌ها

در چاپ كتاب موجود از يك نسخۀ خطى معتبر كه در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده استفاده شده است، قسمت‌هاى مكاسب محرمه و بيع اين نسخه به خط على بن حبيب الله اصفهانى در سال 1316 ق پايان يافته است و قسمت خيارات آن در سال 1317 ق پايان يافته است و نويسندۀ آن مشخص نيست.

محققين و مصححين كتاب موجود شيخ على يزدى، و آقا محمد مهدى كاشانى بوده‌اند.

مطالب

حاشيه بر مكاسب محقق يزدى شامل شرح هر سه قسمت مكاسب محرمه، بيع و خيارات مى‌باشد.

قسمت مكاسب محرمه از صفحۀ 1 تا صفحۀ 53 شامل شرح حديث تحف العقول و اقسام معاملات حرام مى‌باشد.

در كتاب بيع مباحث مربوط به تعريف بيع، معاطاة، بيع فضولى و نظائر آن از صفحۀ 54 تا 197 مطرح شده است.

قسمت خيارات شامل انواع خيار (مجلس، حيوان، شرط، غبن، تأخير، رؤيت، عيب) و احكام خيار و معاملات نقد و نسيه در 174 صفحه بيان شده است.

نظريات جديد

حاشيه بر مكاسب محقق يزدى پر از ابتكارات و نظريات جديد مؤلف مى‌باشد كه در اين مختصر نمى‌توان همۀ آنها را بيان نمود و به ذكر بعضى از آنان اكتفا مى‌شود.

وى در مورد حرمت معاملۀ سلاح با اهل باطل را في الجملة مورد اتفاق مى‌داند امّا نهى از اين معاملات را دال بر مبغوضيت دانسته و آن را دال بر فساد و عدم ترتب اثر نمى‌داند و تفصيل اين بحث را به مباحث اصولى ارجاع داده مى‌نويسد:

قد تقرر في محلّه أن النهي من حيث إنه تحريم لا يقتضي الفساد لا عقلا و لا عرفا و لا شرعا سواء كان متعلّقا بنفس المعاملة أو راجعا إلى وصفها أو بأمر خارج يتحد معها و ذلك لعدم الملازمة بين المبغوضيّة و عدم تب الأثر (ص 12).

از ديگر مباحث اصولى كه در كتاب مطرح شده اين كه وى الفاظ معاملات را اعم از صحيح و فاسد شرعى دانسته مى‌نويسد:

ثم إنّه لا ينبغي التأمل في كون البيع بل ساير المعاملات أعم من الصحيح الشرع، كيف و إلاّ يلزم القول بالحقيقة الشرعيّة و هو في غاية البعد. (ص 64).

مؤلف بر خلاف بسيارى از فقها، بيع سقوط و بيع اسقاط حق را صحيح مى‌داند و اين گونه مى‌نويسد: فلو قال بعثك هذا بدينك عليّ بأن يكون ساقطا كفى لصدق البيع عليه فيشمل العمومات و كذا في الحق الذي لا يقبل إلاّ الإسقاط (كتاب البيع، ص 54).

در مورد تعريف بيع، آن را تمليك با انشاء خارجى مى‌داند و مى‌نويسد: الحاصل أنّ التمليك الإنشائي الذي هو عنوان ثانوي يمكن أن يكون بآلة الإنشاء الخارجي و يمكن أن يكون بالإنشاء القلبي إلاّ أنّ في العرف لا يصدق البيع إلاّ على ما كان من الأوّل (كتاب البيع، ص 66).

ويژگى‌ها

محقق يزدى صرفا به تحليل و بررسى مباحث مكاسب شيخ در حواشى‌اش بر مكاسب اكتفا ننموده بلكه مطالب متنوعى را در آنان بيان نموده است.

در بعضى از حواشى صاحب نظريات مذكور در مكاسب معرفى شده‌اند، مثلا در تعريف بيع صفحۀ 55 مى‌نويسد: قوله نعم نسب إلى بعض الخ أقول الناسب الشيخ جعفر الكبير «قده» في شرح القواعد.

يا در بحث معاطاة صفحۀ 67 مى‌نويسد: قوله لكن بعض المعاصرين، أقول هو صاحب جواهر حسبما عرفت.

در بعضى ديگر از حواشى مؤلف با مراجعه به منابع و مآخذ اصلى به تصحيح عبارت‌هاى شيخ اعظم مى‌پردازد.

به عنوان نمونه در بحث اشياء قيمتى كه مضمون به سبب عقد فاسد شده‌اند در صفحۀ 110 از كتاب البيع مى‌نويسد: قوله بلا خلاف ظاهر، أقول قد عرفت الإشكال من صاحب جواهر من القواعد و المسالك إذا كان ذلك بعد دفع البدل. . .، و كأنّه «قده» لم يعثر على عبارة القواعد.

وى در بعضى از حواشى از كتابى كه در نزد وى بوده و حواشى شيخ اعظم بر آن وجود داشته است نقل مى‌نمايد، به عنوان نمونه در صفحۀ 68 مى‌نويسد: قوله حكى عن بعض المعاصرين الخ أقول كتب المصنف «قده» في الحاشية ما هذا لفظه لكن في القواعد هذا من الأقوال في المعاطاة فتأمل.

از ويژگى‌هاى ديگر اين كه مؤلف مباحثى را كه مورد نياز در كتاب بوده است مطرح نموده و از طرح مباحث غير مفيد خوددارى نموده است وى در رابطه با بيع معاطاتى و عقد فضولى اين گونه مى‌نويسد:

و مجمل المطلب ما أثرنا اليد من أنّه لو كان من المعاطاة و الفضولي على القاعدة لا إشكال في جريانه فيها و إلاّ فلا وجه له لوجوب الاقتصار على القدر المتيقن و جميع ما ذكر غير ما ذكرنا تطويل بلا طائل (كتاب خيارات، ص 147).

احاطۀ مؤلف به نظريات بزرگان از فقها موجب اين شده كه گاهى حتى از نظريات آنان در ابواب ديگر استفاده كند، به عنوان نمونه در بحث تصرف مسقط خيار اين گونه مى‌نويسد: و لصاحب الجواهر كلام في باب رجوع الطلاق على فرض تماميته يمكن إجرائه في المقام.

حتى مؤلف گاهى به «اللمعة الدمشقية» و شرح آن «الروضة البهيّة» توجه نموده و به توضيح آنها پرداخته و در نهايت حاشيۀ سلطان العلماء را صحيح مى‌داند (كتاب خيارات، ص 162).

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة: السيد كاظم بن عبد العظيم الطباطبائي الحسني اليزدي النجفي من مشاهير فقهاء عصره و مدرسيه، له العروة الوثقى اشتهرت اشتهارا لا مزيد عليه لحسن ترتبها و كثرة فروعها و حاشية المكاسب (ج /1 147).

فوائد رضويه: قال صاحب التكملة في ترجمته له مصنفات مطبوعة منها تعليقاته على المكاسب و أحسن مؤلفاته العروة الوثقى في الفروع (ص 597).

كنايات

در اين كتاب، نام كتاب‌ها و بزرگان از فقهاء در موارد زيادى به صورت كنايه و رمز نوشته شده كه به بعضى اشاره مى‌شود.

يه : من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق (م 381 ق)

يه : النهاية، شيخ طوسى (م 480 ق)

عد : قواعد الأحكام، علامۀ حلّى (م 726 ق)

لف : مختلف الشيعة، علامۀ حلّى (م 726 ق)

ئر : السرائر، ابن ادريس (م 598 ق)

كره : تذكرة الفقهاء، علامۀ حلّى (م 726 ق)

الكفاية : كفاية الأحكام، ملا محمد باقر سبزوارى (م 1090 ق)

المفاتيح : مفاتيح الشرائع، فيض كاشانى (م 1091 ق)

شرح مفاتيح : شرح مفاتيح، وحيد بهبهانى (م 1205 ق)

الرياض : رياض المسائل، سيد على طباطبايى (م 1231 ق)

النافع : مختصر النافع، محقق اوّل (م 676 ق)

لك : مسالك الأفهام، شهيد ثانى (م 966 ق)

المح : محقق اوّل، جعفر بن حسن حلّى (م 676 ق)

المح الثانى : محقق ثانى، محقق كركى (م 940 ق)

الذخيرة : ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، ملا محمد باقر سبزوارى (م 1090 ق)

المدارك : مدارك الأحكام، سيد محمد بن على عاملى (م 1009 ق).

پیوندها

مطالعه کتاب حاشیة المکاسب (یزدی) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور