تجارب الأمم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ابوعلى مسكويه' به 'ابوعلى مسكويه ') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
تجارب الامم يكى از كتاب هايى است كه مسكويه تأليف كرده است. با نگاهى به مقدمه تجارب الامم روشن مى‌شود كه تاريخ در نظر مسكويه مشتمل بر رويدادهايى است كه انسان مى‌تواند در زندگى فردى و اجتماعى خويش از آن پند گيرد و آن را در پيشامدهايى كه مانندش هميشه پيش مى‌آيد و همتايش پيوسته روى مى‌دهد فرا روى خويش بدارد. هنگامى كه انسان آن حوادث و ارزشهاى آزمونى‌اش را بشناسد و از آن پند گيرد، اين سبب خواهد شد تا از حوادثى كه در تاريخ بر سر مردمى آمده است بپرهيزد و بدان چه سبب نيكبختى مردمى بوده است چنگ زند.اين تفكر، بر نظر ديگرش استوار است كه مى‌گويد:كارهاى جهان همانند و در خور يكديگرند و انسان مى‌تواند امروز را با ديروز بسنجد و در پرتو آزمونهايى كه در كردار پيشينيان مى‌يابد راه خويش را برگزيند.از سويى مسكويه بر اين باور است كه رويدادهايى كه در گذشته روى داده، و انسان از مطالعه تاريخ بر آن آگاه مى‌شود،گويى همگى آزمونهاى خود اويند،گويى خود بدانها دچار آمده و در برخورد با آنها فرزانه و استوار شده و با نگرش در كارهايى كه خود تجربه‌شان نكرده كارشناس شده است.تا آن‌جا كه آنها را پيش از روى دادن باز مى‌شناسد و دشواريهاى خويش را چون مردى كاردان مى‌پذيرد و در برخورد با آنها همان مى‌كند كه سودمندتر و مناسب‌تر است. | '''تجارب الامم''' يكى از كتاب هايى است كه مسكويه تأليف كرده است. با نگاهى به مقدمه تجارب الامم روشن مى‌شود كه تاريخ در نظر مسكويه مشتمل بر رويدادهايى است كه انسان مى‌تواند در زندگى فردى و اجتماعى خويش از آن پند گيرد و آن را در پيشامدهايى كه مانندش هميشه پيش مى‌آيد و همتايش پيوسته روى مى‌دهد فرا روى خويش بدارد. هنگامى كه انسان آن حوادث و ارزشهاى آزمونى‌اش را بشناسد و از آن پند گيرد، اين سبب خواهد شد تا از حوادثى كه در تاريخ بر سر مردمى آمده است بپرهيزد و بدان چه سبب نيكبختى مردمى بوده است چنگ زند.اين تفكر، بر نظر ديگرش استوار است كه مى‌گويد:كارهاى جهان همانند و در خور يكديگرند و انسان مى‌تواند امروز را با ديروز بسنجد و در پرتو آزمونهايى كه در كردار پيشينيان مى‌يابد راه خويش را برگزيند.از سويى مسكويه بر اين باور است كه رويدادهايى كه در گذشته روى داده، و انسان از مطالعه تاريخ بر آن آگاه مى‌شود،گويى همگى آزمونهاى خود اويند،گويى خود بدانها دچار آمده و در برخورد با آنها فرزانه و استوار شده و با نگرش در كارهايى كه خود تجربه‌شان نكرده كارشناس شده است.تا آن‌جا كه آنها را پيش از روى دادن باز مى‌شناسد و دشواريهاى خويش را چون مردى كاردان مى‌پذيرد و در برخورد با آنها همان مى‌كند كه سودمندتر و مناسب‌تر است. | ||
با اين همه، مسكويه چنين دريافته است كه گزارشهاى درست تاريخ غرق در قصه‌هايى است بى‌پايه و آميخته با افسانه‌ها و متل‌هايى كه سودشان جز خواب آوردن يا سرگرمى نيست.از اين‌رو، همه آن گزارشها را در بوته نقد مى‌نهد و آن‌چه را كه ارزشمند است از آن بيرون مى‌كشد و آن‌چه را كه تهى از ارزش تاريخى است به سويى مى‌افكند. | با اين همه، مسكويه چنين دريافته است كه گزارشهاى درست تاريخ غرق در قصه‌هايى است بى‌پايه و آميخته با افسانه‌ها و متل‌هايى كه سودشان جز خواب آوردن يا سرگرمى نيست.از اين‌رو، همه آن گزارشها را در بوته نقد مى‌نهد و آن‌چه را كه ارزشمند است از آن بيرون مى‌كشد و آن‌چه را كه تهى از ارزش تاريخى است به سويى مى‌افكند. | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
مسكويه در آغاز مقدمه‌اش گويد كه وى تاريخ مردمان و زندگينامه‌ها و اخبار شهرها و نامه‌هاى تاريخ را خوانده است.اين خود نشانه تعدد منابعى است كه وى در نوشتن تاريخش از آن سود جسته است. مسكويه در درجه نخست، بر طبرى، و سپس بر منابع ديگرى كه از بركت كتابخانه‌هاى بزرگ آل بويه در اختيار داشته، بر هر كدام بر حسب دوره‌هاى تاريخى تكيه كرده است.شناختن دقيق اين منابع مستلزم آن است كه منابع همه گزارشهاى مسند و مرسل او را باز شناسيم، كه نخستين شرط آن، بيرون آمدن دوره كامل متن تجارب الامم است.بارى، منابع مسكويه به اجمال اينهاست: | مسكويه در آغاز مقدمه‌اش گويد كه وى تاريخ مردمان و زندگينامه‌ها و اخبار شهرها و نامه‌هاى تاريخ را خوانده است.اين خود نشانه تعدد منابعى است كه وى در نوشتن تاريخش از آن سود جسته است. مسكويه در درجه نخست، بر طبرى، و سپس بر منابع ديگرى كه از بركت كتابخانه‌هاى بزرگ آل بويه در اختيار داشته، بر هر كدام بر حسب دوره‌هاى تاريخى تكيه كرده است.شناختن دقيق اين منابع مستلزم آن است كه منابع همه گزارشهاى مسند و مرسل او را باز شناسيم، كه نخستين شرط آن، بيرون آمدن دوره كامل متن تجارب الامم است.بارى، منابع مسكويه به اجمال اينهاست: | ||
#[[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]]،چنان كه گفتيم، مسكويه قبل از هركس و هر منبع، به طبرى توجه داشته و بيشتر مواد كتابش را از او گرفته است.زيرا مسكويه تاريخ كهن را-پس از حذف آن‌چه به كارش نمى‌آمده است، و با افزودن متون پر ارزش و اضافاتى كه از منابع ديگر آورده، از روزگار اوشهنگ،يا چنان كه خود گويد، از دوران پس از طوفان تا سال 295 هجرى، پا به پاى طبرى-اما به شيوه خويش-پيش مى‌آيد، با توجه به اين كه [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] خود تا سال 302 هجرى را در بر مى‌گيرد.مسكويه تنها تاريخنگارى نيست كه از سرچشمه طبرى مى‌نوشد و از گزارشهاى او در كتاب خود سود مى‌جويد.كيست كه به طبرى تكيه نكرده است؟اينك [[ابن اثیر، علی بن محمد|ابن اثير]] كه در مقدمه‌اش گويد: | |||
#:«من به تاريخ بزرگى كه امام ابوجعفر طبرى نوشته است آغاز كردم.زيرا وى تكيه‌گاه همگان است و به هنگام اختلاف، همگان به او رجوع كنند.همه گزارشهايى را كه درباره زندگى كسان در كتاب طبرى آمده است در تاريخ خود آورده‌ام.هيچ شرح حالى را فرو نگذاشته‌ام.طبرى در اكثر رويدادها گزارشهاى متعدد آورده است.من كاملترين آنها را از كتاب او برگرفته‌ام و از روايات ديگران مطالبى را كه در طبرى نبود بر آن افزوده‌ام.چون از اين كار بپرداختم در تاريخهاى مشهور نيز نگريستم و از اين تاريخها [از جمله تجارب الامم ]نيز مطالبى كه در طبرى نبود بر آن چه از طبرى گرفته بودم افزودم.» | |||
«من به تاريخ بزرگى كه امام ابوجعفر طبرى نوشته است آغاز كردم.زيرا وى تكيه‌گاه همگان است و به هنگام اختلاف، همگان به او رجوع كنند.همه گزارشهايى را كه درباره زندگى كسان در كتاب طبرى آمده است در تاريخ خود آورده‌ام.هيچ شرح حالى را فرو نگذاشته‌ام.طبرى در اكثر رويدادها گزارشهاى متعدد آورده است.من كاملترين آنها را از كتاب او برگرفته‌ام و از روايات ديگران مطالبى را كه در طبرى نبود بر آن افزوده‌ام.چون از اين كار بپرداختم در تاريخهاى مشهور نيز نگريستم و از اين تاريخها [از جمله تجارب الامم ]نيز مطالبى كه در طبرى نبود بر آن چه از طبرى گرفته بودم افزودم.» | #:آن چه درباره [[ابن اثیر، علی بن محمد|ابن اثير]] گفتيم درباره بسيارى ديگر، از جمله [[ابن خلدون]] نيز راست مى‌آيد،(نگاه كنيد به العبر 4:1140).زيرا [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] سرچشمه‌اى است جوشان از روايات درست و نادرستى كه طبرى به قصد حفظ و نگهدارى آنها، همه را در كتاب خود گرد كرده است.طبرى چنان كه در مقدمه‌اش گويد بر آن نيست كه روايات را در ترازوى سنجش خويش نهد يا تعديل كند،يا درباره آن سخنى گويد.ولى مورخان پسين كه از او بسيار گرفته‌اند، برگرفته‌شان را در قالبهايى ريخته‌اند كه براى خود برگزيده بوده‌اند و هر كدام بر پايه نگرش و پسند خويش بدان شكل و جهت بخشيده‌اند.مسكويه نيز از همين مورخان است كه او نيز از طبرى بسيار گرفته است.ولى وى كسى نيست كه گزارشهاى ديگران را بى هيچ سنجش و نقد يكسره در كتاب خويش بريزد.مسكويه تنها به گزارشهايى ارج مى‌نهد كه داراى ارزش تاريخى است و آنها را با معيار گزينش خويش سازگار مى‌يابد:گزارشهايى كه به هدف و نگرش مبتنى بر فلسفه اخلاق او كه در مقدمه‌اش از آن سخن گفته و در آثار ديگرش بر آن اصرار ورزيده است، خدمتى تواند كرد.مسكويه [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] را در نزد ابوبكر احمد بن كامل قاضى كه از ياران طبرى بوده است خوانده و از او اجازه روايت گرفته بوده است.خود،در تجارب الامم در شرح حوادث سال 350 هجرى گويد: «در اين سال ابوبكر احمد بن كامل قاضى درگذشت.من [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] را از او شنيده‌ام.وى از ياران ابوجعفر [طبرى ]بوده، خود از وى بسيار شنيده بوده است. ولى من از روايات طبرى جز همين كتاب را از ابوبكر قاضى نشنيده‌ام، كه برخى به قراءت در نزد او، و برخى به اجازت از او بوده است.وى در شارع عبدالصمد مى‌زيسته و من با وى بسيار نشسته‌ام.» | ||
#گنجينه‌هاى بزرگ و گرانبهاى آل بويه.مسكويه در تجارب الامم حتى نسبت به دوره‌اى كه موازى طبرى است بويژه در روزگار پيش از اسلام، متن‌هاى بى‌نظير و پر ارزشى را مى‌آورد كه در آثار مورخانى چون طبرى،[[ابن اثیر، علی بن محمد|ابن اثير]]،[[ابن خلدون]] و ديگران ديده نمى‌شود.براى نمونه اندرز اردشير را نام بايد برد كه به تعبير مينوی «ترجمه عربى آن امروزه در كتاب تجارب الامم براى ما محفوظ و على العجاله بعد از اوستا قديم‌ترين سندى است كه در شكل كتاب براى ما باقى مانده است.» يا زندگينامه خود نوشته (اتوبيوگرافى) انوشروان و سخنرانى او كه سرشار از اطلاعات صريح و مستنبطى است كه پژوهندگان تاريخ آن دوره را براستى به كار مى‌آيد.مسكويه اين متن‌هاى بى‌همتا و اين اضافات پر ارج را كه ويژه كتاب او است از كجا آورده است؟مسكويه افزون بر جنبه‌هاى فلسفى و استادى و عضويت در انجمن‌هاى علمى زمان و عنوانهاى ديگر، سرپرست كتابخانه‌هاى بزرگ وزيران و اميران آل‌بويه، همچون ابن العميد و پسرش ابوالفتح و سپس كتابخانه بزرگ عضد الدوله ديلمى بوده است.مسكويه به مدت هفت سال خازن كتابخانه ابن العميد بود،(تجارب ج 6 حوادث سال 359 ه)كتابخانه‌اى كه فهرست آن 1056 برگ بود(44 كراسه 24 برگ-آدام متز 1:297)و سرشار از كتابهايى كه همه زمينه‌هاى علم و ادب را شامل مى‌گرديد.مسكويه خود گويد(حوادث سال 355)كتابهاى آن بيش از صد بار مى‌شد.يا كتابخانه بزرگ عضدالدوله ديلمى، كسى كه مسكويه تجارب الأمم را هم به نام او نوشته است.مقدسى در احسن التقاسيم (ص 449)آن را چنين وصف مى‌كند: «گنجورى از بزرگان شهر بر اين كتابخانه اشراف دارد.هيچ كتابى نبود كه تا آن زمان تصنيف شده باشد و عضدالدوله آن را در كتابخانه‌اش گرد نياورده باشد.در هر سوى آن گنجينه‌هايى است.به همه ديوارهاى دالان و آن گنجينه‌ها، اطاقكهايى از چوب منقوش به درازاى يك قد و پهناى يك ذرع چسبيده است...دفترها بر رفها چيده شده‌اند.براى هر دسته از آنها اطاقكها و فهرستهايى است ويژه كه نام كتابها در آن ثبت شده است. جز بزرگان كسى را بدان راه نيست.» بدون شك، مسكويه از اين گنجينه‌ها سود فراوانى برده است.مايه‌هاى تاريخى ويژه‌اى كه منحصرا در كتاب او ديده مى‌شود-خواه درباره پيش از اسلام خواه پس از اسلام-برگرفته از منابعى است كه در آن گنجينه‌ها فراهم بوده است. | |||
آن چه درباره [[ابن اثیر، علی بن محمد|ابن اثير]] گفتيم درباره بسيارى ديگر، از جمله [[ابن خلدون]] نيز راست مى‌آيد،(نگاه كنيد به العبر 4:1140).زيرا [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] سرچشمه‌اى است جوشان از روايات درست و نادرستى كه طبرى به قصد حفظ و نگهدارى آنها، همه را در كتاب خود گرد كرده است.طبرى چنان كه در مقدمه‌اش گويد بر آن نيست كه روايات را در ترازوى سنجش خويش نهد يا تعديل كند،يا درباره آن سخنى گويد.ولى مورخان پسين كه از او بسيار گرفته‌اند، برگرفته‌شان را در قالبهايى ريخته‌اند كه براى خود برگزيده بوده‌اند و هر كدام بر پايه نگرش و پسند خويش بدان شكل و جهت بخشيده‌اند.مسكويه نيز از همين مورخان است كه او نيز از طبرى بسيار گرفته است.ولى وى كسى نيست كه گزارشهاى ديگران را بى هيچ سنجش و نقد يكسره در كتاب خويش بريزد.مسكويه تنها به گزارشهايى ارج مى‌نهد كه داراى ارزش تاريخى است و آنها را با معيار گزينش خويش سازگار مى‌يابد:گزارشهايى كه به هدف و نگرش مبتنى بر فلسفه اخلاق او كه در مقدمه‌اش از آن سخن گفته و در آثار ديگرش بر آن اصرار ورزيده است، خدمتى تواند كرد.مسكويه [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] را در نزد ابوبكر احمد بن كامل قاضى كه از ياران طبرى بوده است خوانده و از او اجازه روايت گرفته بوده است.خود،در تجارب الامم در شرح حوادث سال 350 هجرى گويد: «در اين سال ابوبكر احمد بن كامل قاضى درگذشت.من [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] را از او شنيده‌ام.وى از ياران ابوجعفر [طبرى ]بوده، خود از وى بسيار شنيده بوده است. ولى من از روايات طبرى جز همين كتاب را از ابوبكر قاضى نشنيده‌ام، كه برخى به قراءت در نزد او، و برخى به اجازت از او بوده است.وى در شارع عبدالصمد مى‌زيسته و من با وى بسيار نشسته‌ام.» | #ثابت بن سنان.از سال 295 تا 340 هجرى، تاريخ مسكويه از منابعى بجز طبرى سرچشمه مى‌گيرد.از اين منابع است تاريخ ثابت بن سنان (متوفى به سال 363 ه)پسر ثابت بن قرّه صابى حرّانى (221-288 ه)دايى هلال بن محسّن صابى.ثابت بن سنان تاريخش از خلافت مقتدر (از سال دويست و چند-قفطى)تا سال 360 هجرى را در بر مى‌گيرد.ابواسحق هلال بن محسّن براى تاريخ ثابت بن سنان تتمه‌اى نوشته است كه به سال 447 مى‌رسد.(كلودكاهن،دانشنامه ايران و اسلام)،دليل بر اين كه مسكويه از كتاب ثابت بن سنان سود جسته تصريح خود مسكويه است(ج 5، حوادث سال 319 ه). | ||
#:روذراورى سخنى دارد كه بر مبناى آن بايد هلال صابى را نيز از منابع مسكويه بدانيم. وى در ذيلى كه براى تجارب الامم نوشته است(ص 23)گويد: «ابواسحق درباره دولت ديلميان كتابى نوشته است كه آن را «التاجى في الدولة الديلميه» ناميده است.كتابى است آراسته و نيكو...ما پايان اين كتاب را با پايان تجارب الامم برابر ديده‌ايم.در خاتمه‌اش پاره‌اى الفاظ شبيه يكديگرند.و تاريخ هر دو مورخ به يك زمان ختم مى‌شود.كتاب خود موجود است و به جاى آن كه از آن خبر دهيم مى‌توان آن را از نزديك ديد.» | |||
#:اعتماد بر اين سخن اندكى دشوار است.زيرا مى‌دانيم تاريخ ابواسحق صابى تا سال 447 هجرى و تاريخ مسكويه تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد چنان كه روذراورى نيز همين را مى‌گويد.(ذيل ص 8).حتى اگر فرض كنيم كه كتاب مسكويه بيش از 6 بخش بوده(به رغم تصريحى كه در پايان بخش ششم آمده است) اين فرض نيز سست مى‌نمايد زيرا مسكويه خود به سال 421 درگذشته بوده است.حتى اگر بگوييم در اين جا اشتباهى رخ داده است و مقصود همان ثابت بن سنان صابى است كه تاريخش تا سال 360 يا 363 را (بنابر دو قول)در بر مى‌گيرد، باز درست نمى‌نمايد زيرا تاريخ مسكويه خود تا سال 369 امتداد مى‌يابد، به هر روى، اگر درست باشد كه مسكويه از هلال نقل كرده است، مى‌بايست فقط از حوادث سال 364(آغاز تاريخ هلال)تا 369 (انتهاى تجارب الامم) از تاريخ هلال نيز گرفته باشد.با توجه به اين كه مسكويه در نوشتن اين سالها خود نيز منبع تاريخ خويش بوده است با اين همه، اين مانع از آن نبوده است كه مسكويه از كتابهاى معاصران‌اش، از جمله كتاب هلال صابى يا ديگران نيز سود جسته باشد. | |||
#مسكويه به عنوان منبعى براى تجارب الامم.بارى، منابع مسكويه تا پيش از سال 340 هجرى هر چه باشد، از آن پس، وضع به گونه‌اى ديگر است.مسكويه هنگامى كه حوادث سال 340 هجرى را آغاز مى‌كند خود گويد: | |||
#:«بيشتر گزارشهايى كه پس از اين سال مى‌آورم از مشاهده‌ها و ديده‌هاى خود من،يا گزارشى است همسنگ ديده‌هاى من كه از ديگران شنيده‌ام.زيرا همچون استاد رئيس ابوالفضل محمد بن الحسين بن العميد-كه خدا از او خشنود باد-در اين يا آن واقعه، تدبيرهاى خويش را، و پيش آمدهايى را كه براى وى رخ داده، به من خبر داده است.گزارش چنين كسى در اين كه بدان اعتماد كنم و به راستى آن اطمينان يابم، از ديده‌هاى خود من كمتر نتواند بود.نيز مانند ابومحمد مهلّبى-كه رحمت خدا بر او باد-بيشتر حوادث روزگارش را براى من بازگفته است، و اين به علت طول صحبت و كثرت مجالست با وى بوده است.بسيارى از بزرگان عصر اين دو تن، خبرهايى به من داده‌اند كه از آنها پند توان گرفت.من همه رخدادهايى را كه در ياد دارم، و آن چه را كه از ديگران شنيده،يا خود آزموده‌ام، همه را به خواست خدا باز خواهم گفت.» | |||
روذراورى سخنى دارد كه بر مبناى آن بايد هلال صابى را نيز از منابع مسكويه بدانيم. وى در ذيلى كه براى تجارب الامم نوشته است(ص 23)گويد: «ابواسحق درباره دولت ديلميان كتابى نوشته است كه آن را «التاجى في الدولة الديلميه» ناميده است.كتابى است آراسته و نيكو...ما پايان اين كتاب را با پايان تجارب الامم برابر ديده‌ايم.در خاتمه‌اش پاره‌اى الفاظ شبيه يكديگرند.و تاريخ هر دو مورخ به يك زمان ختم مى‌شود.كتاب خود موجود است و به جاى آن كه از آن خبر دهيم مى‌توان آن را از نزديك ديد.» | |||
اعتماد بر اين سخن اندكى دشوار است.زيرا مى‌دانيم تاريخ ابواسحق صابى تا سال 447 هجرى و تاريخ مسكويه تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد چنان كه روذراورى نيز همين را مى‌گويد.(ذيل ص 8).حتى اگر فرض كنيم كه كتاب مسكويه بيش از 6 بخش بوده(به رغم تصريحى كه در پايان بخش ششم آمده است) اين فرض نيز سست مى‌نمايد زيرا مسكويه خود به سال 421 درگذشته بوده است.حتى اگر بگوييم در اين جا اشتباهى رخ داده است و مقصود همان ثابت بن سنان صابى است كه تاريخش تا سال 360 يا 363 را (بنابر دو قول)در بر مى‌گيرد، باز درست نمى‌نمايد زيرا تاريخ مسكويه خود تا سال 369 امتداد مى‌يابد، به هر روى، اگر درست باشد كه مسكويه از هلال نقل كرده است، مى‌بايست فقط از حوادث سال 364(آغاز تاريخ هلال)تا 369 (انتهاى تجارب الامم) از تاريخ هلال نيز گرفته باشد.با توجه به اين كه مسكويه در نوشتن اين سالها خود نيز منبع تاريخ خويش بوده است با اين همه، اين مانع از آن نبوده است كه مسكويه از كتابهاى معاصران‌اش، از جمله كتاب هلال صابى يا ديگران نيز سود جسته باشد. | |||
«بيشتر گزارشهايى كه پس از اين سال مى‌آورم از مشاهده‌ها و ديده‌هاى خود من،يا گزارشى است همسنگ ديده‌هاى من كه از ديگران شنيده‌ام.زيرا همچون استاد رئيس ابوالفضل محمد بن الحسين بن العميد-كه خدا از او خشنود باد-در اين يا آن واقعه، تدبيرهاى خويش را، و پيش آمدهايى را كه براى وى رخ داده، به من خبر داده است.گزارش چنين كسى در اين كه بدان اعتماد كنم و به راستى آن اطمينان يابم، از ديده‌هاى خود من كمتر نتواند بود.نيز مانند ابومحمد مهلّبى-كه رحمت خدا بر او باد-بيشتر حوادث روزگارش را براى من بازگفته است، و اين به علت طول صحبت و كثرت مجالست با وى بوده است.بسيارى از بزرگان عصر اين دو تن، خبرهايى به من داده‌اند كه از آنها پند توان گرفت.من همه رخدادهايى را كه در ياد دارم، و آن چه را كه از ديگران شنيده،يا خود آزموده‌ام، همه را به خواست خدا باز خواهم گفت.» | |||
بارى، تاريخ مسكويه-به هر روى-تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد و از آن در نمى‌گذرد.با اين كه وى تا 421 هجرى،يعنى نيم قرن پس از آن نيز زيسته و به دليلى كه اينك بر ما معلوم نيست، از نوشتن بازمانده تاريخ روزگارش باز مى‌ايستد.با اين همه در آن جا كه سخن از قرن چهارم و روزگار آل بويه است، تجارب الأمم به عنوان مأخذ دست اول،يا به گفته مارگليوث)lanigirO(مى‌درخشد. | بارى، تاريخ مسكويه-به هر روى-تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد و از آن در نمى‌گذرد.با اين كه وى تا 421 هجرى،يعنى نيم قرن پس از آن نيز زيسته و به دليلى كه اينك بر ما معلوم نيست، از نوشتن بازمانده تاريخ روزگارش باز مى‌ايستد.با اين همه در آن جا كه سخن از قرن چهارم و روزگار آل بويه است، تجارب الأمم به عنوان مأخذ دست اول،يا به گفته مارگليوث)lanigirO(مى‌درخشد. | ||
| خط ۹۳: | خط ۸۵: | ||
از نسخه‌هاى خطى تجارب الامم جز دو نسخه كه از ديد كميت كامل است، و نيز چند پاره نسخه،در دست نيست: | از نسخه‌هاى خطى تجارب الامم جز دو نسخه كه از ديد كميت كامل است، و نيز چند پاره نسخه،در دست نيست: | ||
#اياصوفيا (شماره 3116 تا 3121).در تصحيح متن تجارب الأمم اساس كار ما همين نسخه است.اين نسخه از لحاظ كميت كامل است و همه بخشهاى ششگانه تجارب الامم را (بدون احتساب ذيل)در بر مى‌گيرد.به خط محمد بن على بن محمد ابوطاهر بلخى است.كتابت بخش نخست در ربيع الاول سال پانصد و پنج(505) هجرى و بخش پايانى آن يعنى بخش ششم در ربيع الاول سال پانصد و شش(506) هجرى يعنى در مدت يك سال پايان پذيرفت.قطع نسخه كوچك است.هر صفحه داراى 12 سطر و هر سطر مشتمل بر 13 كلمه است.آغاز بخش نخست پس از بسم الله الرحمن الرحيم،چنين است: «الحمد لله رب العالمين، حمد الشاكرين و صلواته على محمد النبيّ و آله أجمعين.قد أنعم الله علينا معاشر خدم مولانا الملك السيد الأجلّ...»، و پايان بخش ششم چنين:إلاّ أنّه لم يظهر أمره لأحد.هذا آخر ما عمله الأستاذ ابوعلى احمد بن محمد بن يعقوب مسكويه-رضى الله عنه-و صلواته عليه محمد النبىّ و آله أجمعين و حسبنا و نعم الوكيل. | |||
#:بخش‌بندى نسخه اياصوفيا چنين است: | |||
بخش‌بندى نسخه اياصوفيا چنين است: | #:بخش نخست:اياصوفيا،شماره 3116.تعداد برگ 296(591 ص) اين بخش رخدادهاى تاريخى را از روزگار پيشداديان تا سال 37 هجرى در بر مى‌گيرد. | ||
#:بخش دوم:اياصوفيا،شماره 3117، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 120 و عكس شماره 290.مشتمل بر حوادث سال 38 تا سال 103 هجرى. | |||
بخش نخست:اياصوفيا،شماره 3116.تعداد برگ 296(591 ص) اين بخش رخدادهاى تاريخى را از روزگار پيشداديان تا سال 37 هجرى در بر مى‌گيرد. | #:بخش سوم:اياصوفيا،شماره 3118.تعداد برگ 297(593 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 121 و عكس شماره 244.مشتمل بر رخدادهاى سال 104 تا 191 هجرى. | ||
#:بخش چهارم:اياصوفيا،شماره 3119، تعداد برگ 290(580 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 122 و عكس شماره 293.مشتمل بر رخدادهاى سال 191 تا 233 هجرى. | |||
بخش دوم:اياصوفيا،شماره 3117، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 120 و عكس شماره 290.مشتمل بر حوادث سال 38 تا سال 103 هجرى. | #:بخش پنجم:اياصوفيا،شماره 3120، تعداد برگ 293(585 ص).مشتمل بر حوادث سال 234 تا 326 هجرى. | ||
#بخش ششم:اياصوفيا،شماره 3121، تعداد برگ 260(520 ص).مشتمل بر رخدادهاى سال 326 تا 369 هجرى. | |||
بخش سوم:اياصوفيا،شماره 3118.تعداد برگ 297(593 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 121 و عكس شماره 244.مشتمل بر رخدادهاى سال 104 تا 191 هجرى. | #:نسخه اياصوفيا نسخه‌اى است به لحاظ قدمت و صحت نسبى بسيار ارزشمند. | ||
#:نسخه اياصوفيا و خاورشناسان:خاورشناس كايتانى)inateaC(بخشهاى نخست و پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را از سوى بنياد گيب به طور عكسى)elimiscaf(منتشر كرد.(ليدن، به ترتيب در سالهاى 1909،1913،1917 م.)بنياد گيب تصميم داشت كه پس از نشر عكسى بخش 5 و 6 كه ادامه [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] به حساب مى‌آمد و جاى خالى آن بيشتر احساس مى‌شد، بخشهاى ميانى اين اثر (بخشهاى 2،3،4)را نيز دنبال كند)vix.P,ecaferP,aniteaC(تا سرانجام و در شرايط مساعد به تصحيح همه بخشها بپردازد.ولى كايتانى و يارانش در بنياد گيب به دلايلى كه شرايط دشوار جنگ اول، از آنها بود،در عمل ناكام ماندند و اين سه بخش همچنان متروك ماند.چاپ عكسى كايتانى همراه با ملحقاتى است به زبان انگليسى از اين قرار:در بخش نخست، مقدمه كايتانى (5 صفحه)، سخنى از آمدروز)zordemA(درباره مسكويه(13 صفحه)فهرست مطالب و فهرست اعلام بخش اول به قلم ملونى)inoleM.G(لسترنج)egnartseL.G(فهرست مطالب و فهرست اعلام را پيش از چاپ يك بار ديده بوده است. | |||
بخش چهارم:اياصوفيا،شماره 3119، تعداد برگ 290(580 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 122 و عكس شماره 293.مشتمل بر رخدادهاى سال 191 تا 233 هجرى. | #:در بخش پنجم، مقدمه‌اى از كايتانى (4 صفحه)،فهرست مطالب و فهرست اعلام.اما در بخش ششم،جز مقدمه لسترنج(2 صفحه)چيزى پيوست نشده است.آمدروز بخشهاى پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را با حذف 56 صفحه از آغاز بخش پنجم و الحاق 28 صفحه نخست بخش ششم به انتهاى بخش پنجم منتشر كرد و ذيل تجارب الأمم نوشته ابوشجاع ظهير الدين روذراورى (مشتمل بر سالهاى 369 تا 389 هجرى)را همراه با بخش هشتم تاريخ ابوالحسين هلال بن المحسّن بن ابراهيم صابى كاتب (مشتمل بر سالهاى 389 تا 393)در يك مجلد، به دو مجلد پنجم و ششم افزود.(قاهره 1914-1916)آمدروز در نيمه راه تصحيح ذيل درگذشت كه مارگليوث نيمه دوم آن را تصحيح كرد و كار را به پايان برد(مارگليوث، مقدمه).I.P(پس، همه آن‌چه آمدروز و در نهايت مارگليوث تصحيح و چاپ كردند دو مجلد پنجم و ششم تجارب الأمم بود با افزودن يك مجلد الحاقى (ذيل روذراورى+بخش هشتم تاريخ هلال صابى). | ||
#:ترجمه انگليسى مارگليوث:دو بخش پايانى پنجم و ششم و بخش الحاقى (روذراوى+هلال)را مارگليوث)htuoilograM(ترجمه كرد و يك مقدمه(11 صفحه)و فهرست در 144 صفحه بدان افزود كه مقدمه و فهرست در يك مجلد جداگانه است. | |||
بخش پنجم:اياصوفيا،شماره 3120، تعداد برگ 293(585 ص).مشتمل بر حوادث سال 234 تا 326 هجرى. | #:ترجمه مارگليوث همراه با متن عربى به چاپ رسيده است.(آكسفورد 1920-1921 م.). | ||
#نسخه كامل ملك به شماره 4145.نسخه‌اى است از لحاظ كميت كامل.در يك جلد رحلى بزرگ و در 1014 صفحه.آغاز و انجام آن با آغاز بخش نخست و پايان بخش ششم نسخه اياصوفيا برابر است.نام كتاب محمود طباطبايى اردستانى است.تاريخ استنساخ 1294 قمرى.خوش خط ولى پر غلط است.علاوه بر بياض كه در آغاز آن بسيار است، سراسر نسخه آكنده از تصحيف و اشتباه است.اين نسخه به تنهايى قابل اعتماد نيست. | |||
بخش ششم:اياصوفيا،شماره 3121، تعداد برگ 260(520 ص).مشتمل بر رخدادهاى سال 326 تا 369 هجرى. | #نسخه ناقص ملك.به شماره 4324.تعداد برگ 231(462 ص)قطع وزيرى، نام كاتب محمد بن داود حسينى مشهدى.تاريخ استنساخ 1307 قمرى.آغاز: «و دخلت سنة احدى و مائة...»پايان: «فلم يؤثر شيئا فلما نظر...تمت...»اين نسخه حوادث سال 101 تا 256 هجرى را در بر مى‌گيرد.ظاهرا مجلد ميانى دوره سه جلدى تجارب الامم است كه مجلد اول و سوم آن مفقود است. | ||
#نسخه ناقص آستانقدس.(به شماره 4090)،دانشگاه تهران، مركزى، ميكروفيلم شماره 1638 و عكس شماره 6188/3(سه بخش)،257 برگ،514 صفحه(جمع سه بخش)-آغاز و پايان آن برابر با نسخه ناقص ملك است.تاريخ كتابت 1297.اين نسخه نيز مجلد ميانى دوره سه جلدى تجارب الامم است. | |||
نسخه اياصوفيا نسخه‌اى است به لحاظ قدمت و صحت نسبى بسيار ارزشمند. | #نسخه پاريس.)1B.A,refehS.8385,barA.taN.lbiB,siraP(نسخه‌اى است ناقص مشتمل بر حوادث 249 تا 315 هجرى.(كايتانى، مقدمه lllX) | ||
#بادليان.)408.oN.liru;753,hsraM(اين نسخه نيز ناقص است و فقط حوادث 340 تا 365 هجرى را در بر مى‌گيرد. | |||
نسخه اياصوفيا و خاورشناسان:خاورشناس كايتانى)inateaC(بخشهاى نخست و پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را از سوى بنياد گيب به طور عكسى)elimiscaf(منتشر كرد.(ليدن، به ترتيب در سالهاى 1909،1913،1917 م.)بنياد گيب تصميم داشت كه پس از نشر عكسى بخش 5 و 6 كه ادامه [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ طبرى]] به حساب مى‌آمد و جاى خالى آن بيشتر احساس مى‌شد، بخشهاى ميانى اين اثر (بخشهاى 2،3،4)را نيز دنبال كند)vix.P,ecaferP,aniteaC(تا سرانجام و در شرايط مساعد به تصحيح همه بخشها بپردازد.ولى كايتانى و يارانش در بنياد گيب به دلايلى كه شرايط دشوار جنگ اول، از آنها بود،در عمل ناكام ماندند و اين سه بخش همچنان متروك ماند.چاپ عكسى كايتانى همراه با ملحقاتى است به زبان انگليسى از اين قرار:در بخش نخست، مقدمه كايتانى (5 صفحه)، سخنى از آمدروز)zordemA(درباره مسكويه(13 صفحه)فهرست مطالب و فهرست اعلام بخش اول به قلم ملونى)inoleM.G(لسترنج)egnartseL.G(فهرست مطالب و فهرست اعلام را پيش از چاپ يك بار ديده بوده است. | #آمستردام.)701,gnoJed.taC(مشتمل بر حوادث سالهاى 196 تا 251 هجرى. | ||
#:(كايتانى، مقدمه lllX در آغاز بيش از دو سطر بياض دارد و سپس چنين است: «أمر العراة باتخاذ تراس من البوارى و بالرمى بالمقاليع و محمد قد أقبل على اللهو و الشرب و وكّل الأمر كلّه إلى محمد بن عيسى بن نهيك...» و در پايان: «و يتلوه فى الجزء السادس:ذكر رأى اشير به عليه صواب و الحمد لله رب العالمين و صلواته على محمد النبىّ و آله الطاهرين و سلّم.» دو خويه)eyeoGed(اين نسخه را در (71-1869 ميلادى)با ترجمه لاتينى و يك مقدمه زير عنوان mabarAmurocirotsiH atnemgarF منتشر كرد و بعدها در بغداد(المثنى، بدون تاريخ)با حذف ترجمه لاتينى افست شد زير عنوان: «العيون و الحدائق لمؤلف مجهول(من خلافة الوليد بن عبدالملك إلى خلافة المعتصم) و يليه مجلد من تجارب الامم.» و عنوان بخش تجارب الامم در اين مجلد چنين است: | |||
در بخش پنجم، مقدمه‌اى از كايتانى (4 صفحه)،فهرست مطالب و فهرست اعلام.اما در بخش ششم،جز مقدمه لسترنج(2 صفحه)چيزى پيوست نشده است.آمدروز بخشهاى پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را با حذف 56 صفحه از آغاز بخش پنجم و الحاق 28 صفحه نخست بخش ششم به انتهاى بخش پنجم منتشر كرد و ذيل تجارب الأمم نوشته ابوشجاع ظهير الدين روذراورى (مشتمل بر سالهاى 369 تا 389 هجرى)را همراه با بخش هشتم تاريخ ابوالحسين هلال بن المحسّن بن ابراهيم صابى كاتب (مشتمل بر سالهاى 389 تا 393)در يك مجلد، به دو مجلد پنجم و ششم افزود.(قاهره 1914-1916)آمدروز در نيمه راه تصحيح ذيل درگذشت كه مارگليوث نيمه دوم آن را تصحيح كرد و كار را به پايان برد(مارگليوث، مقدمه).I.P(پس، همه آن‌چه آمدروز و در نهايت مارگليوث تصحيح و چاپ كردند دو مجلد پنجم و ششم تجارب الأمم بود با افزودن يك مجلد الحاقى (ذيل روذراورى+بخش هشتم تاريخ هلال صابى). | #:«تجارب الامم.تأليف ابى على احمد بن محمد بن يعقوب بن مسكويه الجزء السادس.» پس اين چاپ مشتمل بر دو بخش است: 1-قطعه بازمانده كتاب العيون و الحدائق كه يانگ و دوخويه با هم آن را تصحيح كردند. 2-بخشى از تجارب الامم كه دوخويه به تنهايى آن را تصحيح كرده است.تجارب الامم از صفحه 411 اين مجلد آغاز مى‌شود و در صفحه 583 پايان مى‌يابد.جمع صفحات تجارب الامم در اين قطعه 172 صفحه چاپى است كه مشتمل بر سنوات 198-251 هجرى است. | ||
#اسكوريال)9071.taC,4071.oN,lairocsE(نسخه‌اى است ناقص مشتمل بر حوادث سال 36 تا 67 هجرى (كايتانى، مقدمه lllX) | |||
ترجمه انگليسى مارگليوث:دو بخش پايانى پنجم و ششم و بخش الحاقى (روذراوى+هلال)را مارگليوث)htuoilograM(ترجمه كرد و يك مقدمه(11 صفحه)و فهرست در 144 صفحه بدان افزود كه مقدمه و فهرست در يك مجلد جداگانه است. | |||
ترجمه مارگليوث همراه با متن عربى به چاپ رسيده است.(آكسفورد 1920-1921 م.). | |||
(كايتانى، مقدمه lllX در آغاز بيش از دو سطر بياض دارد و سپس چنين است: «أمر العراة باتخاذ تراس من البوارى و بالرمى بالمقاليع و محمد قد أقبل على اللهو و الشرب و وكّل الأمر كلّه إلى محمد بن عيسى بن نهيك...» و در پايان: «و يتلوه فى الجزء السادس:ذكر رأى اشير به عليه صواب و الحمد لله رب العالمين و صلواته على محمد النبىّ و آله الطاهرين و سلّم.» دو خويه)eyeoGed(اين نسخه را در (71-1869 ميلادى)با ترجمه لاتينى و يك مقدمه زير عنوان mabarAmurocirotsiH atnemgarF منتشر كرد و بعدها در بغداد(المثنى، بدون تاريخ)با حذف ترجمه لاتينى افست شد زير عنوان: «العيون و الحدائق لمؤلف مجهول(من خلافة الوليد بن عبدالملك إلى خلافة المعتصم) و يليه مجلد من تجارب الامم.» و عنوان بخش تجارب الامم در اين مجلد چنين است: | |||
«تجارب الامم.تأليف ابى على احمد بن محمد بن يعقوب بن مسكويه الجزء السادس.» پس اين چاپ مشتمل بر دو بخش است: 1-قطعه بازمانده كتاب العيون و الحدائق كه يانگ و دوخويه با هم آن را تصحيح كردند. 2-بخشى از تجارب الامم كه دوخويه به تنهايى آن را تصحيح كرده است.تجارب الامم از صفحه 411 اين مجلد آغاز مى‌شود و در صفحه 583 پايان مى‌يابد.جمع صفحات تجارب الامم در اين قطعه 172 صفحه چاپى است كه مشتمل بر سنوات 198-251 هجرى است. | |||
نسخهٔ ۱۶ آوریل ۲۰۱۷، ساعت ۱۴:۵۱
| نام کتاب | تجارب الأمم |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مسکویه، احمد بن محمد (نويسنده)
امامی، ابوالقاسم (تحقیق و مقدمه) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 35/63 /الف2ت3 1379 |
| موضوع | اسلام - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14
ایران - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 تاریخ جهان - متون قدیمی تا قرن 14 کشورهای اسلامی - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دار سروش للطباعة و النشر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2863AUTOMATIONCODE |
تجارب الامم يكى از كتاب هايى است كه مسكويه تأليف كرده است. با نگاهى به مقدمه تجارب الامم روشن مى‌شود كه تاريخ در نظر مسكويه مشتمل بر رويدادهايى است كه انسان مى‌تواند در زندگى فردى و اجتماعى خويش از آن پند گيرد و آن را در پيشامدهايى كه مانندش هميشه پيش مى‌آيد و همتايش پيوسته روى مى‌دهد فرا روى خويش بدارد. هنگامى كه انسان آن حوادث و ارزشهاى آزمونى‌اش را بشناسد و از آن پند گيرد، اين سبب خواهد شد تا از حوادثى كه در تاريخ بر سر مردمى آمده است بپرهيزد و بدان چه سبب نيكبختى مردمى بوده است چنگ زند.اين تفكر، بر نظر ديگرش استوار است كه مى‌گويد:كارهاى جهان همانند و در خور يكديگرند و انسان مى‌تواند امروز را با ديروز بسنجد و در پرتو آزمونهايى كه در كردار پيشينيان مى‌يابد راه خويش را برگزيند.از سويى مسكويه بر اين باور است كه رويدادهايى كه در گذشته روى داده، و انسان از مطالعه تاريخ بر آن آگاه مى‌شود،گويى همگى آزمونهاى خود اويند،گويى خود بدانها دچار آمده و در برخورد با آنها فرزانه و استوار شده و با نگرش در كارهايى كه خود تجربه‌شان نكرده كارشناس شده است.تا آن‌جا كه آنها را پيش از روى دادن باز مى‌شناسد و دشواريهاى خويش را چون مردى كاردان مى‌پذيرد و در برخورد با آنها همان مى‌كند كه سودمندتر و مناسب‌تر است.
با اين همه، مسكويه چنين دريافته است كه گزارشهاى درست تاريخ غرق در قصه‌هايى است بى‌پايه و آميخته با افسانه‌ها و متل‌هايى كه سودشان جز خواب آوردن يا سرگرمى نيست.از اين‌رو، همه آن گزارشها را در بوته نقد مى‌نهد و آن‌چه را كه ارزشمند است از آن بيرون مى‌كشد و آن‌چه را كه تهى از ارزش تاريخى است به سويى مى‌افكند.
مسكويه به گزارشهاى پيش از طوفان از آن‌رو كه فاقد ارزش تاريخى‌اند اعتماد نكرده است و معجزه‌هاى پيامبران (ص)را از آن‌رو كه براى مردم روزگارش قابل تكرار و تجربه نبوده است،در كتاب خود نياورده است.البته اين بدان معنى نيست كه وى تدبيرهاى مردمانه‌اى را كه از ايشان رسيده است فرو نهاده باشد زيرا همه اين‌گونه روايات در متن اهتمام مسكويه قرار دارد.مسكويه كتابى جداگانه در صفات پيامبران سلف نوشته و آن را «احوال الحكماء و صفات الانبياء السالفين» نام نهاده است كه در فهرست آثارش از آن ياد مى‌شود.و اين خود پاسخى است بر خاورشناس كارادووو(102.1) كه نكته را در اين باره، به درستى درنيافته است.
مسكويه به حوادثى كه به بخت و اتفاق روى مى‌دهند توجه مى‌كند.با اين كه آدمى اين گونه پيشامدها را تدبير نتواند كرد و در برابر آنها كارى از او ساخته نيست.گزارش اين گونه رويدادهاى تاريخى بدان روى است كه باز به گفته مسكويه «انسان اين‌گونه از حادثه‌ها را نيز در شمار آرد و در دل و گمان خويش نگاه دارد، تا در نزد او از دفتر پيش آمدها و آن‌چه روى دادن مانندش را چشم مى‌دارد نيفتد، هر چند از پيش آمد بد جز به يارى خدا بركنار نتوان بود، و به پيش آمد نيك جز به كارسازى او اميد نتوان بست.»
مسكويه روشى را كه در نوشتن تاريخ براى خود برگزيده است هرگز از ياد نمى‌برد و آن را در جاى جاى كتابش گوشزد مى‌كند.مسكويه، چنان كه روزنتال مى‌نويسد،«در تاريخنويسى بر پايه بلندى ايستاده است.كم پيش مى‌آيد كه وى به گزارشهاى بى‌ارزش تاريخ ارج نهد.آن‌چه را كه داراى ارزش تاريخى است به خوبى باز مى‌شناسد و روايات تاريخ را با سامانى خرد پذير باز مى‌گويد و پيوندى را كه در ميان حوادث وجود داشته است به خواننده‌اش مى‌نماياند.» مورخان اسلامى همگى به تاريخ از آن رو نگريسته‌اند كه تاريخ درس است، اندرز است و مى‌توان از آن پند گرفت،«اما تنها كسى كه در اين باب استدلال حكيمانه و فلسفى كرده و ديد اخلاقى و براگماتيك داشته و جا به جا در كتاب خود به موارد تجربه و فوايد عملى اشاره كرده مسكويه است.مسكويه قايل به اصالت عمل و اصالت تجربه بوده است.» و به تعبير ديگر،«وى كه در فلسفه به عنوان حكيم اخلاقى مشهور است،در تاريخ مؤلف كتاب حكيمانه‌اى است به نام تجارب الامم.نام كسانى چون ابوعلى مسكويه (320-421 ه)، رشيد الدين فضل الله(645- 718) و ابن خلدون(732- 806ه) را مى‌توان به عنوان پيشروان طريقه علمى تاريخ يا در شمار پيشگامان فلسفه تاريخ ياد كرد.» و اين خود روشن است كه مسكويه چند قرن پيش از رشيد الدين فضل الله و ابن خلدون مى‌زيسته است.بسا بتوان گفت كه مشكويه در تجارب الامم با همان چهره‌اى ديده مى‌شود كه در نوشته‌هاى نامدار ديگرش همچون: ترتيب السعادات،يا الفوز الأصغر،يا تهذيب الاخلاق،يا جاويدان خرد،يا شوامل كه آنرا در پاسخ هوامل ابوحيان توحيدى نوشته است، و جز آن كه همگى درباره تواناييهاى روان و مهار كردن خوى آدمى و در شناختن و شناساندن نيكبختى انسان‌اند و مسكويه به نوشتن آنها ممتاز و پيشتاز شناخته شده است.كايتانى در مقدمه فتوگراف نسخه اياصوفيا مسكويه را به عنوان مورخ چنين مى‌بيند:
«وى كه از ريشه‌اى ايرانى برآمده است،يكى از پيشروان تاريخنگارى به زبان تازى است.افزون بر اين، اثرى كه از مسكويه بر جاى مانده است بر شالوده‌اى استوار است كه از نگاه روش شناختى با اصولى كه در نزد تاريخنويسان باختر زمين و مورخان پسين‌تر به كار بسته مى‌شود، خويشاوندى نزديك دارد.مسكويه بر خلاف سلف شهير خود طبرى كه هدف عمده‌اش گردآورى مايه‌هاى تاريخى و ارائه همگى آنها بر سامانى شايسته بود، بر آن شد تا تاريخش همچون ساختى اندام‌وار تصنيف گردد و از اين رهگذر، انديشه‌هاى بنيادين چنان كه سراسر تصنيف را به هم مى‌پيوندد، عنصرى آفريننده در سراسر اثر شود.در صفحات اين اثر عنصرى شخصى به چشم مى‌خورد كه جاى آن در ساير تصنيف‌هاى تاريخى اين مرحله خالى است.تجارب الامم، آشكارا، كارى است برآمده از ذهنى استدلالى كه در پرتو برداشتى والا از هدف و وظيفه مورخ عمل مى‌كند.از اين‌رو، مسكويه نسبت به مورخان پيشين و معاصران خويش كه به تازى نوشته‌اند، برترى بزرگى نشان مى‌دهد.وى بدان خشنود نيست كه به گردآورى مايه‌هاى تاريخى و ارائه آن در يك نظم گاه شناختى بسنده كند.چه وى بر اين باور است كه رويدادهاى گذشته با شبكه‌اى از شئون و مصالح بشرى به هم پيوند داشته است، و در حقيقت، تاريخ نيز،چنان كه وى مى‌بيند، همين است و در گزارش راستين آن خردمند چيزى خواهد يافت كه كانى از دانش ارجمند است.»
نكته ديگرى كه در كار مسكويه چشمگير است اين است كه وى تاريخ خود را در كمال بى‌طرفى نوشته است و چنان كه مارگليوث نيز اشاره مى‌كند، وى در خدمت اميران و وزيران آل‌بويه مى‌زيسته و از نزديكان ايشان بوده است.از اين‌رو انتظار مى‌رفت كه در تاريخش، ايشان را بى‌دريغ ستايش كند.ولى مى‌بينيم كه نه تنها از ايشان جانب نگاه نداشته، بل بى‌طرفى شگرفى نشان داده و بد و نيك خوى و كردارشان را باز نموده است.
منابع مسكويه در نوشتن تجارب الأمم
مسكويه در آغاز مقدمه‌اش گويد كه وى تاريخ مردمان و زندگينامه‌ها و اخبار شهرها و نامه‌هاى تاريخ را خوانده است.اين خود نشانه تعدد منابعى است كه وى در نوشتن تاريخش از آن سود جسته است. مسكويه در درجه نخست، بر طبرى، و سپس بر منابع ديگرى كه از بركت كتابخانه‌هاى بزرگ آل بويه در اختيار داشته، بر هر كدام بر حسب دوره‌هاى تاريخى تكيه كرده است.شناختن دقيق اين منابع مستلزم آن است كه منابع همه گزارشهاى مسند و مرسل او را باز شناسيم، كه نخستين شرط آن، بيرون آمدن دوره كامل متن تجارب الامم است.بارى، منابع مسكويه به اجمال اينهاست:
- تاريخ طبرى،چنان كه گفتيم، مسكويه قبل از هركس و هر منبع، به طبرى توجه داشته و بيشتر مواد كتابش را از او گرفته است.زيرا مسكويه تاريخ كهن را-پس از حذف آن‌چه به كارش نمى‌آمده است، و با افزودن متون پر ارزش و اضافاتى كه از منابع ديگر آورده، از روزگار اوشهنگ،يا چنان كه خود گويد، از دوران پس از طوفان تا سال 295 هجرى، پا به پاى طبرى-اما به شيوه خويش-پيش مى‌آيد، با توجه به اين كه تاريخ طبرى خود تا سال 302 هجرى را در بر مى‌گيرد.مسكويه تنها تاريخنگارى نيست كه از سرچشمه طبرى مى‌نوشد و از گزارشهاى او در كتاب خود سود مى‌جويد.كيست كه به طبرى تكيه نكرده است؟اينك ابن اثير كه در مقدمه‌اش گويد:
- «من به تاريخ بزرگى كه امام ابوجعفر طبرى نوشته است آغاز كردم.زيرا وى تكيه‌گاه همگان است و به هنگام اختلاف، همگان به او رجوع كنند.همه گزارشهايى را كه درباره زندگى كسان در كتاب طبرى آمده است در تاريخ خود آورده‌ام.هيچ شرح حالى را فرو نگذاشته‌ام.طبرى در اكثر رويدادها گزارشهاى متعدد آورده است.من كاملترين آنها را از كتاب او برگرفته‌ام و از روايات ديگران مطالبى را كه در طبرى نبود بر آن افزوده‌ام.چون از اين كار بپرداختم در تاريخهاى مشهور نيز نگريستم و از اين تاريخها [از جمله تجارب الامم ]نيز مطالبى كه در طبرى نبود بر آن چه از طبرى گرفته بودم افزودم.»
- آن چه درباره ابن اثير گفتيم درباره بسيارى ديگر، از جمله ابن خلدون نيز راست مى‌آيد،(نگاه كنيد به العبر 4:1140).زيرا تاريخ طبرى سرچشمه‌اى است جوشان از روايات درست و نادرستى كه طبرى به قصد حفظ و نگهدارى آنها، همه را در كتاب خود گرد كرده است.طبرى چنان كه در مقدمه‌اش گويد بر آن نيست كه روايات را در ترازوى سنجش خويش نهد يا تعديل كند،يا درباره آن سخنى گويد.ولى مورخان پسين كه از او بسيار گرفته‌اند، برگرفته‌شان را در قالبهايى ريخته‌اند كه براى خود برگزيده بوده‌اند و هر كدام بر پايه نگرش و پسند خويش بدان شكل و جهت بخشيده‌اند.مسكويه نيز از همين مورخان است كه او نيز از طبرى بسيار گرفته است.ولى وى كسى نيست كه گزارشهاى ديگران را بى هيچ سنجش و نقد يكسره در كتاب خويش بريزد.مسكويه تنها به گزارشهايى ارج مى‌نهد كه داراى ارزش تاريخى است و آنها را با معيار گزينش خويش سازگار مى‌يابد:گزارشهايى كه به هدف و نگرش مبتنى بر فلسفه اخلاق او كه در مقدمه‌اش از آن سخن گفته و در آثار ديگرش بر آن اصرار ورزيده است، خدمتى تواند كرد.مسكويه تاريخ طبرى را در نزد ابوبكر احمد بن كامل قاضى كه از ياران طبرى بوده است خوانده و از او اجازه روايت گرفته بوده است.خود،در تجارب الامم در شرح حوادث سال 350 هجرى گويد: «در اين سال ابوبكر احمد بن كامل قاضى درگذشت.من تاريخ طبرى را از او شنيده‌ام.وى از ياران ابوجعفر [طبرى ]بوده، خود از وى بسيار شنيده بوده است. ولى من از روايات طبرى جز همين كتاب را از ابوبكر قاضى نشنيده‌ام، كه برخى به قراءت در نزد او، و برخى به اجازت از او بوده است.وى در شارع عبدالصمد مى‌زيسته و من با وى بسيار نشسته‌ام.»
- گنجينه‌هاى بزرگ و گرانبهاى آل بويه.مسكويه در تجارب الامم حتى نسبت به دوره‌اى كه موازى طبرى است بويژه در روزگار پيش از اسلام، متن‌هاى بى‌نظير و پر ارزشى را مى‌آورد كه در آثار مورخانى چون طبرى،ابن اثير،ابن خلدون و ديگران ديده نمى‌شود.براى نمونه اندرز اردشير را نام بايد برد كه به تعبير مينوی «ترجمه عربى آن امروزه در كتاب تجارب الامم براى ما محفوظ و على العجاله بعد از اوستا قديم‌ترين سندى است كه در شكل كتاب براى ما باقى مانده است.» يا زندگينامه خود نوشته (اتوبيوگرافى) انوشروان و سخنرانى او كه سرشار از اطلاعات صريح و مستنبطى است كه پژوهندگان تاريخ آن دوره را براستى به كار مى‌آيد.مسكويه اين متن‌هاى بى‌همتا و اين اضافات پر ارج را كه ويژه كتاب او است از كجا آورده است؟مسكويه افزون بر جنبه‌هاى فلسفى و استادى و عضويت در انجمن‌هاى علمى زمان و عنوانهاى ديگر، سرپرست كتابخانه‌هاى بزرگ وزيران و اميران آل‌بويه، همچون ابن العميد و پسرش ابوالفتح و سپس كتابخانه بزرگ عضد الدوله ديلمى بوده است.مسكويه به مدت هفت سال خازن كتابخانه ابن العميد بود،(تجارب ج 6 حوادث سال 359 ه)كتابخانه‌اى كه فهرست آن 1056 برگ بود(44 كراسه 24 برگ-آدام متز 1:297)و سرشار از كتابهايى كه همه زمينه‌هاى علم و ادب را شامل مى‌گرديد.مسكويه خود گويد(حوادث سال 355)كتابهاى آن بيش از صد بار مى‌شد.يا كتابخانه بزرگ عضدالدوله ديلمى، كسى كه مسكويه تجارب الأمم را هم به نام او نوشته است.مقدسى در احسن التقاسيم (ص 449)آن را چنين وصف مى‌كند: «گنجورى از بزرگان شهر بر اين كتابخانه اشراف دارد.هيچ كتابى نبود كه تا آن زمان تصنيف شده باشد و عضدالدوله آن را در كتابخانه‌اش گرد نياورده باشد.در هر سوى آن گنجينه‌هايى است.به همه ديوارهاى دالان و آن گنجينه‌ها، اطاقكهايى از چوب منقوش به درازاى يك قد و پهناى يك ذرع چسبيده است...دفترها بر رفها چيده شده‌اند.براى هر دسته از آنها اطاقكها و فهرستهايى است ويژه كه نام كتابها در آن ثبت شده است. جز بزرگان كسى را بدان راه نيست.» بدون شك، مسكويه از اين گنجينه‌ها سود فراوانى برده است.مايه‌هاى تاريخى ويژه‌اى كه منحصرا در كتاب او ديده مى‌شود-خواه درباره پيش از اسلام خواه پس از اسلام-برگرفته از منابعى است كه در آن گنجينه‌ها فراهم بوده است.
- ثابت بن سنان.از سال 295 تا 340 هجرى، تاريخ مسكويه از منابعى بجز طبرى سرچشمه مى‌گيرد.از اين منابع است تاريخ ثابت بن سنان (متوفى به سال 363 ه)پسر ثابت بن قرّه صابى حرّانى (221-288 ه)دايى هلال بن محسّن صابى.ثابت بن سنان تاريخش از خلافت مقتدر (از سال دويست و چند-قفطى)تا سال 360 هجرى را در بر مى‌گيرد.ابواسحق هلال بن محسّن براى تاريخ ثابت بن سنان تتمه‌اى نوشته است كه به سال 447 مى‌رسد.(كلودكاهن،دانشنامه ايران و اسلام)،دليل بر اين كه مسكويه از كتاب ثابت بن سنان سود جسته تصريح خود مسكويه است(ج 5، حوادث سال 319 ه).
- روذراورى سخنى دارد كه بر مبناى آن بايد هلال صابى را نيز از منابع مسكويه بدانيم. وى در ذيلى كه براى تجارب الامم نوشته است(ص 23)گويد: «ابواسحق درباره دولت ديلميان كتابى نوشته است كه آن را «التاجى في الدولة الديلميه» ناميده است.كتابى است آراسته و نيكو...ما پايان اين كتاب را با پايان تجارب الامم برابر ديده‌ايم.در خاتمه‌اش پاره‌اى الفاظ شبيه يكديگرند.و تاريخ هر دو مورخ به يك زمان ختم مى‌شود.كتاب خود موجود است و به جاى آن كه از آن خبر دهيم مى‌توان آن را از نزديك ديد.»
- اعتماد بر اين سخن اندكى دشوار است.زيرا مى‌دانيم تاريخ ابواسحق صابى تا سال 447 هجرى و تاريخ مسكويه تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد چنان كه روذراورى نيز همين را مى‌گويد.(ذيل ص 8).حتى اگر فرض كنيم كه كتاب مسكويه بيش از 6 بخش بوده(به رغم تصريحى كه در پايان بخش ششم آمده است) اين فرض نيز سست مى‌نمايد زيرا مسكويه خود به سال 421 درگذشته بوده است.حتى اگر بگوييم در اين جا اشتباهى رخ داده است و مقصود همان ثابت بن سنان صابى است كه تاريخش تا سال 360 يا 363 را (بنابر دو قول)در بر مى‌گيرد، باز درست نمى‌نمايد زيرا تاريخ مسكويه خود تا سال 369 امتداد مى‌يابد، به هر روى، اگر درست باشد كه مسكويه از هلال نقل كرده است، مى‌بايست فقط از حوادث سال 364(آغاز تاريخ هلال)تا 369 (انتهاى تجارب الامم) از تاريخ هلال نيز گرفته باشد.با توجه به اين كه مسكويه در نوشتن اين سالها خود نيز منبع تاريخ خويش بوده است با اين همه، اين مانع از آن نبوده است كه مسكويه از كتابهاى معاصران‌اش، از جمله كتاب هلال صابى يا ديگران نيز سود جسته باشد.
- مسكويه به عنوان منبعى براى تجارب الامم.بارى، منابع مسكويه تا پيش از سال 340 هجرى هر چه باشد، از آن پس، وضع به گونه‌اى ديگر است.مسكويه هنگامى كه حوادث سال 340 هجرى را آغاز مى‌كند خود گويد:
- «بيشتر گزارشهايى كه پس از اين سال مى‌آورم از مشاهده‌ها و ديده‌هاى خود من،يا گزارشى است همسنگ ديده‌هاى من كه از ديگران شنيده‌ام.زيرا همچون استاد رئيس ابوالفضل محمد بن الحسين بن العميد-كه خدا از او خشنود باد-در اين يا آن واقعه، تدبيرهاى خويش را، و پيش آمدهايى را كه براى وى رخ داده، به من خبر داده است.گزارش چنين كسى در اين كه بدان اعتماد كنم و به راستى آن اطمينان يابم، از ديده‌هاى خود من كمتر نتواند بود.نيز مانند ابومحمد مهلّبى-كه رحمت خدا بر او باد-بيشتر حوادث روزگارش را براى من بازگفته است، و اين به علت طول صحبت و كثرت مجالست با وى بوده است.بسيارى از بزرگان عصر اين دو تن، خبرهايى به من داده‌اند كه از آنها پند توان گرفت.من همه رخدادهايى را كه در ياد دارم، و آن چه را كه از ديگران شنيده،يا خود آزموده‌ام، همه را به خواست خدا باز خواهم گفت.»
بارى، تاريخ مسكويه-به هر روى-تا سال 369 هجرى را در بر مى‌گيرد و از آن در نمى‌گذرد.با اين كه وى تا 421 هجرى،يعنى نيم قرن پس از آن نيز زيسته و به دليلى كه اينك بر ما معلوم نيست، از نوشتن بازمانده تاريخ روزگارش باز مى‌ايستد.با اين همه در آن جا كه سخن از قرن چهارم و روزگار آل بويه است، تجارب الأمم به عنوان مأخذ دست اول،يا به گفته مارگليوث)lanigirO(مى‌درخشد.
نام كتاب
نام كتاب بى‌هيچ كاست و فزود تجارب الامم [آزمونهاى مردمان] است.مسكويه در مقدمه‌اى كه بر تصنيفش نوشته به نام كتابش تصريح كرده است.در مقدمه‌اش مى‌گويد: «پس، اين كتاب را گرد آورده‌ام و آن را تجارب الامم ناميده‌ام.» دسته‌اى از نويسندگان، از جمله ابن اثير(7:118،868)و قفطى (ص 331)و بيهقى (صص 18-19)و ابن خلكان (2:9)و ابن خلدون(3:772)و خوانسارى (1:255)نام اثر مسكويه را درست ضبط كرده چيزى بر آن نيفزوده‌اند.ولى در آثار هر يك از ابوسليمان (ص 347)و روذرواى در ذيل(ص 5)و سخاوى به نقل از اتحاف الورى (روزنتال:441)دنباله «و عواقب الهمم» بر آن افزوده شده است.اين افزوده در اعيان الشيعه عاملى (10:146)به صورت تعاقب الهمم است كه كايتانى)inateaC((مقدمه عكسى)آن را biqaaT به كسر قاف ضبط كرده است كه از دو جهت نادرست است.اين افزوده‌ها به هر صورت كه باشد، از سجع گرايى كه بويژه در نامگذارى كتابها باب بوده است سرچشمه مى‌گيرد.اين شيوه چندان رايج بوده است كه كاتبان و ناسخان، اگر نام كتابى را بدون دو پاره هماهنگ مى‌ديدند خود بر آن سجعى مى‌افزوده‌اند.بارى، افزوده تعاقب الهمم يا عواقب الهمم ساختگى است و بخشى از نام كتاب مسكويه نيست.زيرا چنان كه در آغاز گفتيم، وى خود به نام كتابش تصريح كرده است.شگفتى در اين است كه كاتب يا نسخه‌بردارى كه مقدمه كتاب را و تصريح مسكويه را خود در اين باره رونويس كرده است مى‌بينيم در عبارات پايانى دستنوشته‌اش، مقدمه مصنف و نامگذارى خود صاحب اثر را از ياد برده، نام كتاب را يك بار تجارب الامم و عواقب الهمم و بار ديگر عواقب الهمم و تجارب الامم نوشته است.
نسخه‌هاى خطى متن عربى تجارب الامم
از نسخه‌هاى خطى تجارب الامم جز دو نسخه كه از ديد كميت كامل است، و نيز چند پاره نسخه،در دست نيست:
- اياصوفيا (شماره 3116 تا 3121).در تصحيح متن تجارب الأمم اساس كار ما همين نسخه است.اين نسخه از لحاظ كميت كامل است و همه بخشهاى ششگانه تجارب الامم را (بدون احتساب ذيل)در بر مى‌گيرد.به خط محمد بن على بن محمد ابوطاهر بلخى است.كتابت بخش نخست در ربيع الاول سال پانصد و پنج(505) هجرى و بخش پايانى آن يعنى بخش ششم در ربيع الاول سال پانصد و شش(506) هجرى يعنى در مدت يك سال پايان پذيرفت.قطع نسخه كوچك است.هر صفحه داراى 12 سطر و هر سطر مشتمل بر 13 كلمه است.آغاز بخش نخست پس از بسم الله الرحمن الرحيم،چنين است: «الحمد لله رب العالمين، حمد الشاكرين و صلواته على محمد النبيّ و آله أجمعين.قد أنعم الله علينا معاشر خدم مولانا الملك السيد الأجلّ...»، و پايان بخش ششم چنين:إلاّ أنّه لم يظهر أمره لأحد.هذا آخر ما عمله الأستاذ ابوعلى احمد بن محمد بن يعقوب مسكويه-رضى الله عنه-و صلواته عليه محمد النبىّ و آله أجمعين و حسبنا و نعم الوكيل.
- بخش‌بندى نسخه اياصوفيا چنين است:
- بخش نخست:اياصوفيا،شماره 3116.تعداد برگ 296(591 ص) اين بخش رخدادهاى تاريخى را از روزگار پيشداديان تا سال 37 هجرى در بر مى‌گيرد.
- بخش دوم:اياصوفيا،شماره 3117، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 120 و عكس شماره 290.مشتمل بر حوادث سال 38 تا سال 103 هجرى.
- بخش سوم:اياصوفيا،شماره 3118.تعداد برگ 297(593 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 121 و عكس شماره 244.مشتمل بر رخدادهاى سال 104 تا 191 هجرى.
- بخش چهارم:اياصوفيا،شماره 3119، تعداد برگ 290(580 ص)، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ميكرو فيلم شماره 122 و عكس شماره 293.مشتمل بر رخدادهاى سال 191 تا 233 هجرى.
- بخش پنجم:اياصوفيا،شماره 3120، تعداد برگ 293(585 ص).مشتمل بر حوادث سال 234 تا 326 هجرى.
- بخش ششم:اياصوفيا،شماره 3121، تعداد برگ 260(520 ص).مشتمل بر رخدادهاى سال 326 تا 369 هجرى.
- نسخه اياصوفيا نسخه‌اى است به لحاظ قدمت و صحت نسبى بسيار ارزشمند.
- نسخه اياصوفيا و خاورشناسان:خاورشناس كايتانى)inateaC(بخشهاى نخست و پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را از سوى بنياد گيب به طور عكسى)elimiscaf(منتشر كرد.(ليدن، به ترتيب در سالهاى 1909،1913،1917 م.)بنياد گيب تصميم داشت كه پس از نشر عكسى بخش 5 و 6 كه ادامه تاريخ طبرى به حساب مى‌آمد و جاى خالى آن بيشتر احساس مى‌شد، بخشهاى ميانى اين اثر (بخشهاى 2،3،4)را نيز دنبال كند)vix.P,ecaferP,aniteaC(تا سرانجام و در شرايط مساعد به تصحيح همه بخشها بپردازد.ولى كايتانى و يارانش در بنياد گيب به دلايلى كه شرايط دشوار جنگ اول، از آنها بود،در عمل ناكام ماندند و اين سه بخش همچنان متروك ماند.چاپ عكسى كايتانى همراه با ملحقاتى است به زبان انگليسى از اين قرار:در بخش نخست، مقدمه كايتانى (5 صفحه)، سخنى از آمدروز)zordemA(درباره مسكويه(13 صفحه)فهرست مطالب و فهرست اعلام بخش اول به قلم ملونى)inoleM.G(لسترنج)egnartseL.G(فهرست مطالب و فهرست اعلام را پيش از چاپ يك بار ديده بوده است.
- در بخش پنجم، مقدمه‌اى از كايتانى (4 صفحه)،فهرست مطالب و فهرست اعلام.اما در بخش ششم،جز مقدمه لسترنج(2 صفحه)چيزى پيوست نشده است.آمدروز بخشهاى پنجم و ششم نسخه اياصوفيا را با حذف 56 صفحه از آغاز بخش پنجم و الحاق 28 صفحه نخست بخش ششم به انتهاى بخش پنجم منتشر كرد و ذيل تجارب الأمم نوشته ابوشجاع ظهير الدين روذراورى (مشتمل بر سالهاى 369 تا 389 هجرى)را همراه با بخش هشتم تاريخ ابوالحسين هلال بن المحسّن بن ابراهيم صابى كاتب (مشتمل بر سالهاى 389 تا 393)در يك مجلد، به دو مجلد پنجم و ششم افزود.(قاهره 1914-1916)آمدروز در نيمه راه تصحيح ذيل درگذشت كه مارگليوث نيمه دوم آن را تصحيح كرد و كار را به پايان برد(مارگليوث، مقدمه).I.P(پس، همه آن‌چه آمدروز و در نهايت مارگليوث تصحيح و چاپ كردند دو مجلد پنجم و ششم تجارب الأمم بود با افزودن يك مجلد الحاقى (ذيل روذراورى+بخش هشتم تاريخ هلال صابى).
- ترجمه انگليسى مارگليوث:دو بخش پايانى پنجم و ششم و بخش الحاقى (روذراوى+هلال)را مارگليوث)htuoilograM(ترجمه كرد و يك مقدمه(11 صفحه)و فهرست در 144 صفحه بدان افزود كه مقدمه و فهرست در يك مجلد جداگانه است.
- ترجمه مارگليوث همراه با متن عربى به چاپ رسيده است.(آكسفورد 1920-1921 م.).
- نسخه كامل ملك به شماره 4145.نسخه‌اى است از لحاظ كميت كامل.در يك جلد رحلى بزرگ و در 1014 صفحه.آغاز و انجام آن با آغاز بخش نخست و پايان بخش ششم نسخه اياصوفيا برابر است.نام كتاب محمود طباطبايى اردستانى است.تاريخ استنساخ 1294 قمرى.خوش خط ولى پر غلط است.علاوه بر بياض كه در آغاز آن بسيار است، سراسر نسخه آكنده از تصحيف و اشتباه است.اين نسخه به تنهايى قابل اعتماد نيست.
- نسخه ناقص ملك.به شماره 4324.تعداد برگ 231(462 ص)قطع وزيرى، نام كاتب محمد بن داود حسينى مشهدى.تاريخ استنساخ 1307 قمرى.آغاز: «و دخلت سنة احدى و مائة...»پايان: «فلم يؤثر شيئا فلما نظر...تمت...»اين نسخه حوادث سال 101 تا 256 هجرى را در بر مى‌گيرد.ظاهرا مجلد ميانى دوره سه جلدى تجارب الامم است كه مجلد اول و سوم آن مفقود است.
- نسخه ناقص آستانقدس.(به شماره 4090)،دانشگاه تهران، مركزى، ميكروفيلم شماره 1638 و عكس شماره 6188/3(سه بخش)،257 برگ،514 صفحه(جمع سه بخش)-آغاز و پايان آن برابر با نسخه ناقص ملك است.تاريخ كتابت 1297.اين نسخه نيز مجلد ميانى دوره سه جلدى تجارب الامم است.
- نسخه پاريس.)1B.A,refehS.8385,barA.taN.lbiB,siraP(نسخه‌اى است ناقص مشتمل بر حوادث 249 تا 315 هجرى.(كايتانى، مقدمه lllX)
- بادليان.)408.oN.liru;753,hsraM(اين نسخه نيز ناقص است و فقط حوادث 340 تا 365 هجرى را در بر مى‌گيرد.
- آمستردام.)701,gnoJed.taC(مشتمل بر حوادث سالهاى 196 تا 251 هجرى.
- (كايتانى، مقدمه lllX در آغاز بيش از دو سطر بياض دارد و سپس چنين است: «أمر العراة باتخاذ تراس من البوارى و بالرمى بالمقاليع و محمد قد أقبل على اللهو و الشرب و وكّل الأمر كلّه إلى محمد بن عيسى بن نهيك...» و در پايان: «و يتلوه فى الجزء السادس:ذكر رأى اشير به عليه صواب و الحمد لله رب العالمين و صلواته على محمد النبىّ و آله الطاهرين و سلّم.» دو خويه)eyeoGed(اين نسخه را در (71-1869 ميلادى)با ترجمه لاتينى و يك مقدمه زير عنوان mabarAmurocirotsiH atnemgarF منتشر كرد و بعدها در بغداد(المثنى، بدون تاريخ)با حذف ترجمه لاتينى افست شد زير عنوان: «العيون و الحدائق لمؤلف مجهول(من خلافة الوليد بن عبدالملك إلى خلافة المعتصم) و يليه مجلد من تجارب الامم.» و عنوان بخش تجارب الامم در اين مجلد چنين است:
- «تجارب الامم.تأليف ابى على احمد بن محمد بن يعقوب بن مسكويه الجزء السادس.» پس اين چاپ مشتمل بر دو بخش است: 1-قطعه بازمانده كتاب العيون و الحدائق كه يانگ و دوخويه با هم آن را تصحيح كردند. 2-بخشى از تجارب الامم كه دوخويه به تنهايى آن را تصحيح كرده است.تجارب الامم از صفحه 411 اين مجلد آغاز مى‌شود و در صفحه 583 پايان مى‌يابد.جمع صفحات تجارب الامم در اين قطعه 172 صفحه چاپى است كه مشتمل بر سنوات 198-251 هجرى است.
- اسكوريال)9071.taC,4071.oN,lairocsE(نسخه‌اى است ناقص مشتمل بر حوادث سال 36 تا 67 هجرى (كايتانى، مقدمه lllX)