زاد المسير في علم التفسير

زاد المسیر في علم التفسیر

نام کتاب	زاد المسیر في علم التفسیر
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	مهدی، عبدالرزاق (محقق) ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏94‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ز‎‏2
موضوع	تفاسیر اهل سنت - قرن 6ق.
ناشر	دار الکتاب العربي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1422 هـ.ق یا 2001 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2029AUTOMATIONCODE

زاد المسير في علم التفسير معروف به «زاد المسير»، تفسير متوسط ابن جوزى و خلاصه‌اى از تفسير بزرگ وى به نام «المغني في تفسير القرآن» مى‌باشد. سبك غالب بر اين تفسير -كه همه سوره‌هاى قرآن را دربر دارد- نقلى و روايى و برگرفته از روايات منقول از پيامبر(ص) و سخنان صحابه و تابعين مى‌باشد.

انگيزه مفسّر

ابن جوزى در مقدمه كوتاه خود بر تفسير، در بيان انگيزه خود مى‌نويسد: «چون قرآن عزيز اشرف علوم است، فهم معانى آن نيز برترين علم خواهد بود. از جانبى ديگر، با بررسى كتب تفسيرى متوجه شدم كه مفصل از آنها، خواننده را خسته مى‌كند، مختصر از آنها استفاده تام از آن نمى‌شود و متوسط از آنها داراى فوائد كمى است كه مشكلات را بررسى نكرده و به لغات غريب نپرداخته است. بر آن شدم تا مختصرى كه فوائد فراوان را به راحتى در اختيار قرار دهد ارائه دهم». البته تفسير ابن جوزى از تفاسير مختصر محسوب نمى‌گردد؛ زيرا در چاپ‌هاى 8 و 9 جلدى و هر كدام با بيش از 400 صفحه ارائه شده است، ولى نسبت به علوم مختلفى كه ابن جوزى دارا بوده، اين تفسير از نظر او مختصر محسوب شده است.

ايشان در «المغني في تفسير القرآن» به‌طور مفصل و در زاد المسير به شكل متوسط به مباحث پرداخته است و در «تذكرة الاريب في تفسير الغريب» كه به شكل مختصر وارد بحث شده، بيشتر به غريب قرآن پرداخته است.

روش تفسير

مفسر درباره روشش مى‌نويسد: در اين كتاب از متون تفسير، ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، مكى و مدنى گنجاندم و امورى كه مورد نياز در تفسير بود به آن افزودم. از تكرار مطالب جز بر وجه اشاره پرهيز نمودم، تا آنجا كه بر اقوال دسترسى پيدا كردم (به غير از موارد ضعيف) به شكل اختصار نقل نمودم، و اگر تفسير آيه‌اى را ذكر نكرده‌ام يا به جهت اين است كه قبلاً تفسير شده، يا اين‌كه معناى آشكارى دارد و نياز به تفسير ندارد.

روش كلى وى در ورود به مباحث اين‌گونه است كه با ارائه اطلاعات كلى درباره سوره از قبيل نام، فضيلت، نزول و عدد آيات آن آغاز مى‌كند، سپس اسباب النزول، لغت و شواهد بر آن، معناى كلمه و اقوال مفسران در آن مورد را به خوبى نقل مى‌نمايد. بعد از آن به احكام مأخوذه از آيه، ناسخ و منسوخ و قرائات مى‌پردازد. در نهايت مطالبى را در قالب «فصل» در تكميل تفسير آيات بيان مى‌دارد.

ايشان در نقل اقوال مروى در تفسير آيه، اسباب نزول، معناى لغوى، بلاغى و غير آن، صحيح‌ترين را (به نظر خود) انتخاب مى‌نمايد و تلاش دارد كه عين الفاظ اقوال را نقل كند، و در صورت نقل به معنى، گوشزد مى‌كند. در كنار مطرح كردن قرائت‌هاى مشهور، به شاذ آنها نيز مى‌پردازد و توجيه قواعدى آن را از متخصصين فن قرائت، بيان مى‌دارد.

زاد المسير از اسرائيليات خالى نيست، گرچه به ضعف آنها اشاره دارد؛ اما در روش عمومى خود در نقل اقوال درباره آنها، ترجيح قولى بر قول ديگر را بيان نمى‌كند، همچنان‌كه در ساير منقولات، رأيى را بر رأيى يا معنايى را بر معنايى، مقدم نمى‌دارد و وارد مقوله نقد يا انتخاب (جز در موارد اندك، مانند: ج1، ص165، ذيل آيه 197 سوره بقره) نمى‌شود.

ابن جوزى در معناى لغوى، ادبى، بلاغى و... از آيات ديگر قرآن نيز كمك مى‌گيرد مانند آيه 26 سوره بقره ج1، ص47. گاهى نيز به كمك آيات ديگر، بحثى را به شكل موضوعى پى‌گيرى مى‌نمايد. مانند: ج1، ص51 ذيل آيه 30 سوره بقره درباره خلق حضرت آدم(ع).

زاد المسير متعرض آراء فقهى در ذيل آيات احكام مى‌گردد و بر فقه احمد بن حنبل تأكيد دارد؛ براى نمونه ذيل آيه 102 سوره بقره در بيان حكم سحر

در تفسير آياتى كه رنگ‌وبوى ولايت حضرت على(ع) را دارند، عموماً طبق روش مفسران معتدل اهل سنت رفتار مى‌نمايد. به‌طور مثال ذيل آيه 67 سوره مائده «يا أيها الرسول بلّغ...» آراء و احاديثى نقل مى‌كند كه با ظاهر الفاظ، زمان نزول و اين‌كه آخرين سوره نازل شده بر پيامبر(ص) است، سازگارى ندارد.

در آنجايى نيز كه مفسر ذيل آيه 55 سوره مائده ، به عنوان احتمال اول، قصه انفاق انگشتر در حال ركوع، از طرف حضرت على(ع) را مطرح مى‌نمايد و قول ابن عباس، مقاتل و مجاهد را نقل مى‌كند. محقق تفسير در پاورقى، كلام ابن كثير در تفسيرش را مبنى بر توهم حال بودن جمله «و هم راكعون» و نيز بيان ابن تيميه «كه اين از وضع رافضه است» را نقل مى‌كند كه خود نشانه حقد و كينه م‌حقق نسبت به على(ع) و شيعه است.

مصادر تفسير

مهم‌ترين مصادرى كه ابن جوزى از آنها نقل كرده عبارتند از، جامع البيان طبرى، مشكل القرآن و غريب القرآن ابن قتيبة، معاني القرآن فرّاء و زجاج، «الحجة في القرائات» ابوعلى فارسى، مجاز القرآن ابوعبيده، «النكت و العيون في تفسير القرآن» ماوردى، كه در نقل اقوال و تقسيم و ترتيب ابواب و مباحث از آن زياد متأثر شده است.

در لغت از فراهيدى، خليل بن احمد، ابن قتيبة و ابوعبيده، در نحو از فراء، زجاج، اخفش، محمد بن قاسم نحوى و كسائى، در قرائت از حجدرى، عاصم و مانند اينها، مطالب را نقل مى‌نمايد.

روش تحقيق

تحقيق اين اثر توسط عبدالرزاق المهدى انجام گرفته است. در مقدمه تحقيق همراه با شرح حالى از ابن جوزى، توضيح و روش تفسيرى وى را به شكل ذيل عنوان مى‌دارد:

1. مستند كردن احاديث مرفوع و شبه آن.
2. تعيين ارزش احاديث با عناوين صحيح، حسن، ضعيف و...و اشاره‌اى به بعضى راويان آن.
3. شماره‌گذارى احاديث.
4. مشخص نمودن احاديثى كه تصحيف يا تحريف شده‌اند.
5. مشخص نمودن آيات با رقم و سوره.
6. شرح برخى مفردات.
7. بيان برخى اقوال و نقل آنها از منابع.
8. نقل مطالب از تفاسير ديگر از جمله تفسير قرطبى، ابن كثير و....

چاپ‌ها

زاد المسير به دفعات زياد چاپ و انتشار يافته است:

1. چاپ اول المكتب الاسلامى بيروت، به تصحيح و تعليق محمد زهير الشاويش، و شعيب الارنؤوط و عبدالقادر الارنؤوط، 1384ق-1964م.
2. چاپ دمشق، در 8 مجلد، 1967م.
3. دار الفكر بيروت، چاپ اول، 1407ق، در 8 مجلد به تحقيق محمد بن عبدالرحمن عبدالله و ابوهاجر سعيد بسيونى زغلول، كه چاپ چهارم آن به سال 1407ق-1987م بوده است.
4. چاپ دار الكتب العلمية بيروت، 1414ق-1994م.
5. چاپ المدهش بغداد، 1348ق.

نسخه حاضر

نسخه حاضر از طرف دار الكتاب العربى بيروت به سال 1422ق-2001م با تحقيق عبدالرزاق المهدى، به عنوان چاپ اول در 4 مجلد به بازار كتاب عرضه شده است.

پیوندها

مطالعه کتاب زاد المسیر في علم التفسیر در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور