الإيضاح (قاضی نعمان)

الایضاح

نام کتاب	الایضاح
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن حیون، نعمان بن محمد (نويسنده) رحمتی، محمد کاظم (گردآورنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏184‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏9
موضوع	فقه اسماعیلیه فقه جعفری فقه زیدی
ناشر	مؤسسة الأعلمي للمطبوعات
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1428 هـ.ق یا 2007 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE18050AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«الإيضاح»، تأليف قاضى نعمان بن محمد بن حيّون مغربى (م 363ق، در مصر) فقيه، محدّث و دانشمند نامدار اسماعيلى است. وى بيشتر با اثر چاپ شده «الدعائم» شناخته مى‌شود، اما بنا بر نوشته وى، نخستين و مفصل‌ترين اثر فقهى - حديثى او كتاب «الإيضاح» بوده است (رحمتى، محمدكاظم، ص 71). تأليف اين كتاب به دستور عبيدالله مهدى، نخستين خليفه فاطمى (خلافت 297 - 322ق) بوده و به احتمال قوى پس از سال 312ق، آن را به پايان رسانده است (عمادى حائرى، سيد محمد، ص 137). اين چاپ از كتاب با مقدمه و تصحيح محمدكاظم رحمتى در يك جلد منتشر شده است.

ساختار

اين كتاب در 220 باب و در بيش از 3000 صفحه تدوين شده بود، اما متأسفانه از اين اثر مفصل تنها بخشى از كتاب صلات برجا مانده است كه جزء ده و يازده كتاب ايضاح را تشكيل مى‌داده است (رحمتى، محمدكاظم، ص 72).

رحمتى در مقدمه‌اش بر كتاب، منابع كتاب «الإيضاح» را معرفى نموده است كه كتاب حماد بن عيسى جهنى، كتب الجعفرية، كتاب الصلاة من رواية أبي‌ذر أحمد بن حسين بن أسباط، از آن جمله‌اند ( مقدمه محقق، ص 11 - 18).

گزارش محتوا

درخشش قاضى نعمان در زمان المعز (365 - 341ق) بود و در زمان وى، به سمت قاضى‌القضاتى انتخاب شد. پس از آن در مجالسى با حضور المعز و برخى داعيان ديگر اسماعيلى كار تدوين دعائم، متن نهايى فقه اسماعيليه را آغاز نمود. مبناى كار در دعائم، كتاب «الإيضاح» بوده است، اما در اينجا برخلاف «الإيضاح» تنها به نقل قول مختار و حكم فقهى مورد نظر اشاره نموده و اسناد احاديث را نيز حذف نموده است (رحمتى، محمدكاظم، ص 72 - 73).

نويسنده در «الإيضاح» برخلاف ديگر آثارش، احاديث را به‌صورت مسند نقل كرده است، اما آنچه كه به اين كتاب اهميتى ديگرگون مى‌بخشد، آن است كه در اين كتاب تصريح مى‌كند كه احاديث را در كتاب‌هاى راويان از اهل‌بيت(ع) ديده و از آن كتاب‌ها نقل مى‌نمايد. وى در جاى‌جاى «الإيضاح» از اين كتاب‌ها نام مى‌برد، به سند آن اشاره مى‌كند و سپس به نقل حديث مى‌پردازد. اين امر تأييدى است بر اين نكته كه حديث‌نامه‌هاى كهن، احاديث خود را از كتاب‌هاى پيشين برگرفته‌اند و سند نقل حديث در آنها، در بسيارى موارد، سند نقل از كتاب است و نه نقل شفاهى روايات. بيشتر كتاب‌هاى معتمد - كه عالمان متقدم شيعى مانند كلينى و صدوق احاديث كتب خود را از آن برگرفته‌اند - اينك موجود نيست، ولى در روزگار آنان به‌گونه مستقل موجود بوده است.

اما شايان توجه است كه قاضى نعمان آشكارا به نقل از كتاب‌هاى پيشين اشاره مى‌كند و از آن كتاب‌ها نام مى‌برد؛ حال‌آنكه كلينى و صدوق تنها سند خود از كتاب را ياد كرده‌اند و به مؤلف و كتاب اشاره‌اى ننموده‌اند. گفتنى است كه ظاهراً قاضى نعمان اين كتاب‌ها را به‌صورت «وجاده» و بر اساس نسخه مشهور در زمان و مكان خود به دست آورده و به نقل از آنها پرداخته است؛ چراكه او اشاره‌اى به سند خود تا مؤلف كتاب نمى‌كند، مگر آنكه تصور كنيم كه وى در پايان «الإيضاح» مشيخه‌اى همانند مشيخه «التهذيب» آورده بوده كه به جهت نقص نسخه به دست ما نرسيده است (عمادى حائرى، سيد محمد، ص 138 - 139). اشاره روشن قاضى نعمان به نقل احاديث از كتاب‌هاى پيشين، راهى مطمئن براى بازسازى آن كتاب‌هاست. البته همين بهره را از سلسله اسناد احاديث كتاب‌هايى، مانند «الكافي» مى‌توان برد، اما بيشتر با ظن و گمان؛ هرچند كه در بسيارى موارد، اين گمان‌ها قرين يقين خواهد بود (عمادى حائرى، سيد محمد، ص 139).

همچنين اهميت كتاب «الإيضاح» از اين جهت است كه در مورد خاستگاه فقه اسماعيليه به‌جز چند گزارش پراكنده، هيچ اطلاع ديگرى، در منابع وجود ندارد. از سوى ديگر متن مرسل «دعائم»، هويت منابع مورد استفاده در تأليف آن را پنهان مى‌كند. متن مسند كتاب «الإيضاح» به ما اين امكان را مى‌دهد تا در مورد ماهيت و منابع فقه اسماعيليه اطلاعات مهمى را به دست آوريم (رحمتى، محمدكاظم، ص 74). اهميت ديگر اين كتاب در ارائه احاديث امامى است كه ظاهراً به‌صورت‌هاى ديگرى نيز موجود بوده‌اند، كه در حال حاضر به‌نحو ديگرى در مجامع امامى موجود مى‌باشند. برخى از اين تفاوت‌ها گاه اهميت بسيارى دارد. يك مورد از اين دست، روايتى از كتاب صلاة حريز بن عبدالله سجستانى به روايت حماد بن عيسى مى‌باشد. در اين حديث ضمن رد اظهار كلمه آمين در نماز، علت آن عدم وجود زيادتى در كتاب خدا بيان شده است (همان، ص 75).

ذكر فضيلت نماز و اقبال به آن، وجوب نماز، نمازهاى پنج‌گانه و تعداد ركعات آن، اوقات نماز و ثواب آن، اذان و اقامه، مساجد، امامت و نماز جماعت از جمله موضوعاتى است كه در كتاب مطرح شده است.

وضعيت كتاب

از كتاب «الإيضاح» تنها بخش كوتاهى از آن در صورت يك نسخه خطى منحصربه‌فرد باقى مانده است كه سيد حسن مدرسى طباطبايى تصويرى از آن را به ايران آورده است (مقدمه محقق، ص 19). در سال‌هاى اخير، آقاى محمدكاظم رحمتى، بخش برجاى‌مانده از «الإيضاح» را بر اساس همين نسخه به چاپ رسانيده است. اين نسخه چندان صحيح و عارى از افتادگى‌ها نيست و چنين مى‌نمايد كه همانند يك متن عادى استنساخ شده و دقتى كه بايسته‌ى روايت و كتابت حديث است در آن به كار نرفته، افزون بر آنكه نسخه اساس آن هم گويا از اين كاستى‌ها بركنار نبوده است (عمادى حائرى، سيد محمد، ص 137 - 138).

مصحح در پاورقى‌هاى كتاب، تصحيحاتى را كه در متن انجام داده متذكر شده است. همچنين آدرس روايات از منابع امامى و اسماعيلى ذكر شده است. معرفى اعلام و ارجاعات مفيدى نيز در پاورقى‌ها آمده است.

نويسنده، كتاب «الإيضاح» را خلاصه كرده و متن مختصرترى به نام «الأخبار» را گردآورى كرده است. دو كتاب «الاقتصار» و «أرجوزة المنتخبة»، تلخيص‌هاى ديگرى از كتاب «الإيضاح» مى‌باشند (رحمتى، محمدكاظم، ص 71).

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. رحمتى، محمدكاظم، «قاضى نعمان و كتاب الإيضاح»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: آينه پژوهش، آذر و دى و بهمن و اسفند 1380، شماره 71 و 72.

3. عمادى حائرى، سيد محمد، «درنگى در منابع مكتوب الإيضاح»، علوم حديث، بهار 1385، شماره 39.