تنسوخ‌نامه ایلخانی

تنسوخ نامه ایلخانی

نام کتاب	تنسوخ نامه ایلخانی
نام های دیگر کتاب	تنسوق‏نامه ایلخانی
پدیدآورندگان	نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (نويسنده) مدرس رضوی، محمدتقی (مصحح)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏QE‎‏ ‎‏392‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏9‎‏ن‎‏6
موضوع	سنگهای قیمتی - ایران - تاریخ عطرها - ایران - تاریخ گوهرها - ایران - تاریخ معدن شناسی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 7ق.
ناشر	اطلاعات
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1363 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12600AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«تنسوخ نامه ايلخانى» تألیف خواجه نصيرالدين طوسى به زبان فارسى است. گوهرشناسى و كانى‌شناسى از اولين علومى است كه حكماء پيشين و دانشمندان ايران و علماى اسلامى به آن عنايت و توجه خاص داشته و كتاب‌ها و رسائل فراوانى درباره آن تأليف كرده‌اند.

سال تأليف اين رساله به درستى معلوم نيست تنها آنچه از مقابله نسخ خطى اين رساله استظهار شده، اين است كه خواجه نصير اين اثر را در عهد پادشاهى هلاكوخان (653-663ق) و به امر او تحرير نموده است.

ساختار

كتاب مشتمل بر چهار مقاله است كه نويسنده آن را به ترتيب چنين شرح مى‌كند:

1. در كيفيت مفرداتى كه جمله معدنيات و غير آن از مركبات عالم سفلى از آن مركب مى‌شود و علل معادن به طريق كلى و آن چهار فصل است.

2. در جواهرى كه از جمله حجر باشد و غير آن و علل حدوث هر يك و كيفيت وجود آن و شرح معادن و خواص منفعت و مضرت و شبه و نظير آن به طريق صناعت و قيمت هر يك و جلا دادن و آنچه مناسب آن باشد.

3. در انواع فلزات سبعه و علت حدوث هر يك و خاصيت و منفعت و مضرت آن و شرح معادن و هر چه مناسب آن باشد.

4. در انواع عطر و معاجين و داروهاى نفيس. (تنسوخ نامه ايلخانى، ص5).

خواجه نصير در اين كتاب ذكرى از مآخذ و منابعى كه از آن‌ها بهره برده نكرده و در مقدمه به همين بسنده كرده است: «از گفتار حكماى متقدم و آنچه اين بنده را به تجربه معلوم شده بود، به حكم ممارست و آنچه از معتمدان و اصحاب تجارب بطرق تسامع معلوم شده است، بدان الحاق كردم.» (تسوخ‌نامه، ص4).

با اين حال از مطالعه كتاب به خوبى پيداست كه مهم‌ترين منبع در ترتيب اين اثر كتاب الجماهر فى الجواهر ابوريحان بيرونى بوده است و هنگام تحرير تنسوخ‌نامه به كتاب الجواهر نظر داشته و از آن بهره برده است و آنچه را كه از حكماء و دانشمندان ديگر؛ مانند يعقوب كندى و نصر دينورى و محمد زكرياى رازى نقل نموده، عيناً همان منقولات ابوريحان بيرونى است كه در كتاب الجماهر ديده مى‌شود.

گزارش محتوا

در نسبت اين كتاب به خواجه نصير گويا هيچ شك و ترديدى نيست، چرا كه تمام كسانى كه آثار و تأليفات او را در كتاب‌هاى خويش ياد كرده‌اند، رساله‌اى در جواهر را در جمله آثار او ذكر نموده‌اند، ولى در نام اين رساله اختلاف وجود دارد. صلاح‌الدين صفدى و محمد بن شاكر و محمد هدايت حسين، نام اين اثر را «كتاب الجواهر» يا «رسالة الجواهر» ضبط كرده‌اند. (الوافى بالوافيات، ج1، ص181؛ فوات الوفيات، ج2، ص150؛ كشف الحجب و الاستار، ص255).

حاجى خليفه در كشف الظنون در دو جا از اين كتاب ياد كرده است و در يك جا آن را تشوق‌نامه ايلخانى و در جاى ديگر تنسوق‌نامه ذكر نموده است. (كشف الظنون، ج1، ص410 و 495).

رساله تنسوخ نامه ايلخانى يكى از آثار مهم و پر ارزشى است كه در شناخت گوهرها و دانستن منافع سنگ‌ها و معرفت فلزات و اطايب و نفايس و غرايب ساخته شده و در ميان كتاب‌هايى كه به فارسى در اين فن تأليف شده، هيچ كتابى جامع مزايا و خصوصياتى كه در اين كتابست نيست.

اين كتاب با آن‌كه بسيار مختصر است، پس از كتاب الجماهر بيرونى معتبرترين سند علمى و فنى است و گران‌بهاترين گنجينه لغات و اصطلاحات و تعبيرات اصيل فارسى است.

شيوه تعبيرات و رسائى الفاظ و پختگى عبارات و خالى بودن از الفاظ و معانى نادرست، از خصايص و مزاياى اين كتاب است كه در كتب ديگرى كه به فارسى در اين فن نوشته شده نمى‌توان يافت.

وضعيت كتاب

اين اثر اولين بار در سال 1348ش در موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى چاپ و منتشر شده است.

كتاب به همت استاد مرحوم سيد محمدتقى مدرس رضوى و بر اساس پنج نسخه خطى تصحيح و تحقيق شده است. مرحوم مدرس رضوى علاوه بر تصحيح متن كتاب، مقدمه‌اى نسبتاً مفصل درباره زندگى و آثار خواجه نصيرالدين طوسى و نيز معرفى تنسوخ نامه ايلخانى نگاشته‌اند.

نويسنده در پايان اين اثر بخشى را تحت عنوان تعليقات تنظيم نموده است و حواشى توضيحى و نكات سودمندى را در اين بخش نگاشته است.

پاورقى‌هاى اين اثر به اختلاف نسخ خطى اشاره دارد. افزون بر اين امور، مصحح در آخر كتاب فهرست لغات نادر و اصطلاحات طبى همراه با معنى آن‌ها و نيز فهرست جواهر، سنگ‌ها، عطرها، حيوانات، گياهان، الوان و رنگ‌ها، معادل انگليسى سنگ‌ها و جواهرات و گياهان، نام اشخاص، نام اماكن و طوائف و كتب را تدوين و تنظيم نموده است.

منابع مقاله

مقدمه تحقيقى و متن كتاب

پیوندها

مطالعه کتاب تنسوخ نامه ایلخانی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور