۶۱٬۱۸۹
ویرایش
جز
جایگزینی متن - 'عبارت‌اند' به 'عبارتند'
جز (جایگزینی متن - 'شهاب الدين ' به 'شهاب‌الدين') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
جز (جایگزینی متن - 'عبارت‌اند' به 'عبارتند') |
||
| خط ۶۵: | خط ۶۵: | ||
يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‌اند، | يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‌اند، عبارتند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسى]] در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و سيد [[رضا، محمد رشید|محمد رشيد رضا]] در المنار.<ref>ايازى، ص 655؛ عبدالحميد، ص 169-191</ref> | ||
رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوۀ استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوۀ [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] تفسير كرده است.<ref>عبدالحميد، ص 182-188؛ [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، ج 1، مقدمۀ حلبى، ص 37</ref> | رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوۀ استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوۀ [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] تفسير كرده است.<ref>عبدالحميد، ص 182-188؛ [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، ج 1، مقدمۀ حلبى، ص 37</ref> | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۸: | ||
شيوۀ معمول [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] تنها ذكر نام مؤلفان آثار است. وى در مباحث لغوى از كتاب معانى القرآن زجّاج.<ref>همان، ص 82-83</ref>و فرّاء.<ref>همان، ص 126-127</ref>، الكامل مبرّد.<ref>همان، ص 151</ref>و غريب القرآن [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه]].<ref>همان، ص 13</ref>بهره برده است. در تفاسير روايى و مأثور صحابه و تابعين به تفاسير عبداللّه بن عباس، مجاهد بن جبر، قتادة بن دعامه و سعيد بن جبير مراجعه و بيش از همه به آراى [[ابن‌عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]] استناد كرده است.<ref>عبدالحميد، ص 90- 94</ref>برخى از اين تفاسير با سلسله اسناد متعددى در آن روزگار رواج داشته.<ref>- تفسير [[ابن‌عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]]؛ تفسير، بخش 5: تفسير تابعين</ref>، اما [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] به اسناد روايت اين تفاسير اشاره‌اى نكرده است. از تفاسير متأخرتر نيز از جامع البيان في تفسير القرآن طبرى، الكشف و البيان احمد بن ابراهيم ثعلبى (متوفى 427) و تفسير قفّال شاشى و احكام القرآن جصّاص بهره جسته است.<ref>همان، ص 95-99،120-122</ref> | شيوۀ معمول [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] تنها ذكر نام مؤلفان آثار است. وى در مباحث لغوى از كتاب معانى القرآن زجّاج.<ref>همان، ص 82-83</ref>و فرّاء.<ref>همان، ص 126-127</ref>، الكامل مبرّد.<ref>همان، ص 151</ref>و غريب القرآن [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه]].<ref>همان، ص 13</ref>بهره برده است. در تفاسير روايى و مأثور صحابه و تابعين به تفاسير عبداللّه بن عباس، مجاهد بن جبر، قتادة بن دعامه و سعيد بن جبير مراجعه و بيش از همه به آراى [[ابن‌عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]] استناد كرده است.<ref>عبدالحميد، ص 90- 94</ref>برخى از اين تفاسير با سلسله اسناد متعددى در آن روزگار رواج داشته.<ref>- تفسير [[ابن‌عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]]؛ تفسير، بخش 5: تفسير تابعين</ref>، اما [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] به اسناد روايت اين تفاسير اشاره‌اى نكرده است. از تفاسير متأخرتر نيز از جامع البيان في تفسير القرآن طبرى، الكشف و البيان احمد بن ابراهيم ثعلبى (متوفى 427) و تفسير قفّال شاشى و احكام القرآن جصّاص بهره جسته است.<ref>همان، ص 95-99،120-122</ref> | ||
با توجه به رويكرد عقلانى در تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، وى از تفاسير معتزلى نقل قول فراوانى آورده است.<ref>همان، ص 100-120</ref>تفاسير معتزلى كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] از آنها بهره برده | با توجه به رويكرد عقلانى در تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، وى از تفاسير معتزلى نقل قول فراوانى آورده است.<ref>همان، ص 100-120</ref>تفاسير معتزلى كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] از آنها بهره برده عبارتند از: تفسير ابوالقاسم كعبى.<ref>متوفى 319؛ لاگارد، ص 24، 139</ref>، تفسير ابوعلى جبّايى.<ref>متوفى 303؛ همان، ص 22-23،138</ref>، الجامع ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى.<ref>همان، ص 25-26،140</ref>، تفسير قاضى عبدالجبار معتزلى.<ref>متوفى 415؛ همان، ص 131-132،139</ref>، تفسير ابوبكر اصمّ.<ref>همان، ص 15-16</ref>و [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|كشاف]] [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] (متوفى 538) كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] به نقل آراى وى توجه فراوانى داشته است.<ref>عبدالحميد، ص 110-120</ref> | ||
تفسير كبير از حيث نقل اقوال علما و رجال معتزلى نيز اهميت دارد و [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] علاوه بر عبارت‌هايى از معتزليان متقدم، به اقوال و آراى معتزليان متأخر و معاصر خود، چون ابوالحسين بصرى (متوفى 436) و ركن الدين محمود ملاحمى (متوفى 536)، كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] از وى با نام محمود خوارزمى ياد كرده.<ref>لاگارد، ص 18، 73، 141، 155، 159، 160</ref>، نيز اشاره نموده است. وى به اختلافات كلامى نحله‌ها و مذاهب گوناگون نيز توجه داشته و از گروه‌هايى؛ چون كراميه.<ref>همان، ص 145</ref>، اشاعره.<ref>همان، ص 27، 33، 36-37</ref>، اماميه.<ref>همان، ص 40</ref>، ثنويه.<ref>همان، ص 60</ref>، جبريه.<ref>همان، ص 61</ref>، خوارج.<ref>همان، ص 74</ref>و روافض.<ref>همان، ص 80</ref>نيز ياد كرده است.توجه به نظريات لغويان و نحويان بصره و كوفه و ذكر اختلاف آراى آنها، و بيان نظريات عالمان قرائت و فقها از ديگر جنبه‌هاى در خور توجه تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] است.<ref>عبدالحميد، ص 87-89، 123- 136، 152-158</ref>[[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] در فقه بيشتر از شافعى - چون پيرو مذهب امام شافعى بوده - و سپس از [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]] تأثير گرفته است.<ref>بركة الشامى، ج 1، ص 30-33؛ عمّارى، ص 137-159</ref>به گفتۀ [[شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین|قاضى نوراللّه شوشترى]].<ref>ج 1، ص 490</ref>، فخر الدين رازى اساس تفسير خود را از [[روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن|تفسير ابوالفتوح رازى]]، اقتباس كرده و براى رفع توهم، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است؛ ولى حلبى.<ref>[[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، ج 1، مقدمه، ص 39</ref>اين قول را بى‌اساس و اثبات آن را بسيار مشكل و بلكه محال دانسته و منكر هر گونه شباهت اين دو تفسير شده است. حلبى.<ref>همانجا</ref>معتقد است كه چون [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] عقل‌گرا بوده، بسيارى از اوقات از خواندن تفاسير عقلى، از جمله تفاسير شيعى، متأثر گشته و بر خلاف عقايد اشاعره سخن گفته است. | تفسير كبير از حيث نقل اقوال علما و رجال معتزلى نيز اهميت دارد و [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] علاوه بر عبارت‌هايى از معتزليان متقدم، به اقوال و آراى معتزليان متأخر و معاصر خود، چون ابوالحسين بصرى (متوفى 436) و ركن الدين محمود ملاحمى (متوفى 536)، كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] از وى با نام محمود خوارزمى ياد كرده.<ref>لاگارد، ص 18، 73، 141، 155، 159، 160</ref>، نيز اشاره نموده است. وى به اختلافات كلامى نحله‌ها و مذاهب گوناگون نيز توجه داشته و از گروه‌هايى؛ چون كراميه.<ref>همان، ص 145</ref>، اشاعره.<ref>همان، ص 27، 33، 36-37</ref>، اماميه.<ref>همان، ص 40</ref>، ثنويه.<ref>همان، ص 60</ref>، جبريه.<ref>همان، ص 61</ref>، خوارج.<ref>همان، ص 74</ref>و روافض.<ref>همان، ص 80</ref>نيز ياد كرده است.توجه به نظريات لغويان و نحويان بصره و كوفه و ذكر اختلاف آراى آنها، و بيان نظريات عالمان قرائت و فقها از ديگر جنبه‌هاى در خور توجه تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] است.<ref>عبدالحميد، ص 87-89، 123- 136، 152-158</ref>[[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] در فقه بيشتر از شافعى - چون پيرو مذهب امام شافعى بوده - و سپس از [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]] تأثير گرفته است.<ref>بركة الشامى، ج 1، ص 30-33؛ عمّارى، ص 137-159</ref>به گفتۀ [[شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین|قاضى نوراللّه شوشترى]].<ref>ج 1، ص 490</ref>، فخر الدين رازى اساس تفسير خود را از [[روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن|تفسير ابوالفتوح رازى]]، اقتباس كرده و براى رفع توهم، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است؛ ولى حلبى.<ref>[[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، ج 1، مقدمه، ص 39</ref>اين قول را بى‌اساس و اثبات آن را بسيار مشكل و بلكه محال دانسته و منكر هر گونه شباهت اين دو تفسير شده است. حلبى.<ref>همانجا</ref>معتقد است كه چون [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] عقل‌گرا بوده، بسيارى از اوقات از خواندن تفاسير عقلى، از جمله تفاسير شيعى، متأثر گشته و بر خلاف عقايد اشاعره سخن گفته است. | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‌اند.<ref>سيوطى، ج 4، ص 243؛ طباطبائى، 1374ش، ص 56</ref>ذهبى.<ref>ج 1، ص 289</ref>آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبائى]] نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده.<ref>همانجا</ref>و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است.<ref>و1390-1394، ج 1، ص 6</ref>هر چند تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‌اى نكرده و در وصيتنامه‌اش مى‌نويسد كه هيچ يك از اين روش‌هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند.<ref>داوودى، ج 2، ص 217</ref>با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‌اى كلامى دارد، مى‌توان مجموعۀ نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر.<ref>عبدالحميد، ص 321-339</ref>ملاحظه كرد و به يك دورۀ كامل از مباحث كلامى دست يافت. | تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‌اند.<ref>سيوطى، ج 4، ص 243؛ طباطبائى، 1374ش، ص 56</ref>ذهبى.<ref>ج 1، ص 289</ref>آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبائى]] نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده.<ref>همانجا</ref>و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است.<ref>و1390-1394، ج 1، ص 6</ref>هر چند تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‌اى نكرده و در وصيتنامه‌اش مى‌نويسد كه هيچ يك از اين روش‌هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند.<ref>داوودى، ج 2، ص 217</ref>با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‌اى كلامى دارد، مى‌توان مجموعۀ نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر.<ref>عبدالحميد، ص 321-339</ref>ملاحظه كرد و به يك دورۀ كامل از مباحث كلامى دست يافت. | ||
برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] به آنها پرداخته | برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] به آنها پرداخته عبارتند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه.<ref>لاگارد، ص 296،339</ref>، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان.<ref>همان، ص 216-217</ref>، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن.<ref>همان، ص 307، 320</ref>، رؤيت خداوند.<ref>همان، ص 272</ref>، عدل الاهى.<ref>همان، ص 293</ref>، جبر و اختيار و قضا و قدر.<ref>همان، ص 246، 316</ref>، حدوث و قدم عالم.<ref>همان، ص 208، 250</ref>، اعجاز قرآن.<ref>همان، ص 207؛ نيز -عبدالحميد، ص 225، 231</ref>، ارادۀ خداوند.<ref>لاگارد، ص 195</ref>، مفهوم استواى خداوند بر عرش.<ref>همان، ص 199</ref>، تجسيم.<ref>همان، ص 223</ref>، تثليث.<ref>همان، ص 223</ref>، عصمت انبيا.<ref>همان، ص 294-295</ref>، شفاعت پيامبر اكرم.<ref>همان، ص 282</ref>، عقيدۀ شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن.<ref>همان، ص 40</ref>، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]]، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد.<ref>همان، ص 339، براى موارد ديگر-ص 257-258</ref> | ||
در ميان مفسران، [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است(-باران*، بخش دوم: باران در قرآن و حديث). از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‌هاى دخيل و غير عربى در قرآن است.<ref>عبدالحميد، ص 128</ref>همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‌هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است.<ref>همان، ص 144-146، 152-158</ref>عبدالحميد.<ref>ص 207-227</ref>فهرستى از آراى خاص تفسيرى [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] را آورده است. غلبۀ صبغۀ كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] در مواردى، از شيوۀ قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند.<ref>همان، ص 136-138</ref>؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده.<ref>لاگارد، ص 68،98،119</ref>و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است.<ref>عبدالحميد، ص 138-140</ref>گفته مى‌شود كه او در نقل احاديث به شيوه‌اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] و طبرسى، در فضائل سوره‌ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‌كنند، نياورده است.<ref>همان، ص 167؛ خرمشاهى، ص 80</ref> | در ميان مفسران، [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است(-باران*، بخش دوم: باران در قرآن و حديث). از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‌هاى دخيل و غير عربى در قرآن است.<ref>عبدالحميد، ص 128</ref>همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‌هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است.<ref>همان، ص 144-146، 152-158</ref>عبدالحميد.<ref>ص 207-227</ref>فهرستى از آراى خاص تفسيرى [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] را آورده است. غلبۀ صبغۀ كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] در مواردى، از شيوۀ قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند.<ref>همان، ص 136-138</ref>؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده.<ref>لاگارد، ص 68،98،119</ref>و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است.<ref>عبدالحميد، ص 138-140</ref>گفته مى‌شود كه او در نقل احاديث به شيوه‌اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] و طبرسى، در فضائل سوره‌ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‌كنند، نياورده است.<ref>همان، ص 167؛ خرمشاهى، ص 80</ref> | ||
| خط ۱۱۰: | خط ۱۱۰: | ||
تفسير كبير مجموعا شامل 32 جزء است؛ ولى تعداد مجلدات آن در چاپ‌هاى گوناگون، متفاوت است. نسخه‌هاى خطى متعددى از اين تفسير بر جا مانده است.<ref>براى نمونه - حدايق شيرازى، ج 1، ص 153-158</ref>على‌اصغر حلبى در كار ترجمۀ آن به فارسى است و چند جلد آن را منتشر كرده است. | تفسير كبير مجموعا شامل 32 جزء است؛ ولى تعداد مجلدات آن در چاپ‌هاى گوناگون، متفاوت است. نسخه‌هاى خطى متعددى از اين تفسير بر جا مانده است.<ref>براى نمونه - حدايق شيرازى، ج 1، ص 153-158</ref>على‌اصغر حلبى در كار ترجمۀ آن به فارسى است و چند جلد آن را منتشر كرده است. | ||
[[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] علاوه بر تفسير كبير، آثار ديگرى نيز در تفسير قرآن دارد.<ref>عبدالحميد، ص 38</ref>پژوهش‌هاى فراوانى دربارۀ تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] انجام شده است. ماهر مهدى هلال، فصل سوم كتاب خود، فخر الدين رازى بلاغيا.<ref>ص 185-255</ref>، را به بررسى آراى بلاغى تفسير كبير اختصاص داده است. برخى ديگر از اين تأليفات | [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] علاوه بر تفسير كبير، آثار ديگرى نيز در تفسير قرآن دارد.<ref>عبدالحميد، ص 38</ref>پژوهش‌هاى فراوانى دربارۀ تفسير [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] انجام شده است. ماهر مهدى هلال، فصل سوم كتاب خود، فخر الدين رازى بلاغيا.<ref>ص 185-255</ref>، را به بررسى آراى بلاغى تفسير كبير اختصاص داده است. برخى ديگر از اين تأليفات عبارتند از: | ||
- الرازى مفسرا از محسن عبدالحميد؛ الامام فخر الدين الرازى: حياته و آثاره از على‌محمدحسن عمارى (قاهره /1388 1969) | - الرازى مفسرا از محسن عبدالحميد؛ الامام فخر الدين الرازى: حياته و آثاره از على‌محمدحسن عمارى (قاهره /1388 1969) | ||