المهذب: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ' (ع)' به '(ع)')
    جز (جایگزینی متن - 'مقدمه نويس' به 'مقدمه‌نويس')
    برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
     
    (۷۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR00108J1.jpg|بندانگشتی|المهذب]]
    | تصویر =NUR00108J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =المهذب
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|المهذب
    [[مؤسسه سیدالشهداء]] (گردآورنده)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[موسسه سیدالشهداء]] (گردآورنده)


    [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر]] (نويسنده)
    [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر]] (نویسنده)


    [[سبحانی تبریزی، جعفر]] (مقدمه نويس)
    [[سبحانی تبریزی، جعفر]] (مقدمه‌نويس)
    |-
    | زبان =عربی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏م‎‏9
    |data-type='language'|عربی
    | موضوع =
    |-
    فقه جعفری - قرن 5ق.
    |کد کنگره  
    | ناشر =
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏م‎‏9
    جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
    |-
    | مکان نشر =قم - ایران
    |موضوع  
    | سال نشر = 1406 ق  
    |data-type='subject'|فقه جعفری - قرن 5ق.
    |-
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
    |-
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|قم - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1406 هـ.ق  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE108AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


     
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00108AUTOMATIONCODE
    ==مؤلف==
    | چاپ =1
     
    | تعداد جلد =2
     
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =00108
    [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر|قاضى سعد الدين ابوالقاسم عبدالعزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج]] (م 481 ق).
    | کتابخوان همراه نور =00108
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}
    '''المهذب''' تألیف [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر|قاضى سعد‌الدين ابوالقاسم عبدالعزيز بن نحرير بن براج طرابلسى]]، معروف به [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر|قاضى ابن براج]] (م 481 ق).


    ==جايگاه آن==
    ==جايگاه آن==
    خط ۵۲: خط ۳۶:
    اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.
    اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.


    صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره». <ref>مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1</ref>.
    صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره».<ref>مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1</ref>


    اگر چه مؤلف گنجينه‌هايى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]108/22، 197/21 و 214 و 155/23</ref>.
    اگر چه مؤلف گنجينه‌هایى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]108/22، 197/21 و 214 و 155/23</ref>


    اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.
    اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.
    خط ۶۳: خط ۴۷:




    از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة». <ref>المهذب ج 476/1، كتاب الاجارة و هم‌چنين مستدركات أعيان 90/1</ref>.
    از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة».<ref>المهذب ج 476/1، كتاب الاجارة و هم‌چنين مستدركات أعيان 90/1</ref>


    با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] عبارت رحمة اللّه عليه آورده شده است بنابراين هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند. <ref>جواهر الفقه، صفحۀ 6، المهذب ج 18/1</ref>.
    با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] عبارت رحمة‌اللّه‌عليه آورده شده است بنابراین هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند.<ref>جواهر الفقه، صفحۀ 6، المهذب ج 18/1</ref>


    از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467. <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]295/23</ref>.
    از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]295/23</ref>


    و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467) صحيح نمى‌باشد، (المهذب ج 2، ص 60</ref> زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.
    و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467) صحيح نمى‌باشد،.<ref>المهذب ج 2، ص60</ref>زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.


    ==تاريخ انتشار==
    ==تاريخ انتشار==




    كتاب موجود در سال 1406 ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد احمد قدوسى، سيد محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد على جاويدان، سيد محمد كاهانى و سيد على اصغر موسوى بوده‌اند.
    كتاب موجود در سال 1406ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد‌ ‎احمد قدوسى، سيد‌ ‎محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد‌ ‎على جاويدان، سيد‌ ‎محمد كاهانى و سيد‌ ‎على اصغر موسوى بوده‌اند.


    گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهيم بهادرى، شيخ حسين امينى، سيد محمد على رجائى و شيخ محمد رضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد عبدالرسول جهرمى شيرازى مسئوليت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.
    گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهیم بهادرى، شيخ حسین امينى، سيد‌ ‎محمد على رجائى و شيخ محمدرضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد‌ ‎عبدالرسول جهرمى شيرازى مسئولیت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.


    ==نسخه‌ها==
    ==نسخه‌ها==




    در الذريعه چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد حجة الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمد حسين بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ [[سماوی، محمد|محمد سماوى]] وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.
    در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعه]] چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد‌ ‎حجت‌الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمدحسین بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ [[سماوی، محمد|محمد سماوى]] وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.


    نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651 ق نوشته شده است.
    نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651ق نوشته شده است.


    # نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابوطالب على بن محمد بن على است.
    # نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابوطالب على بن محمد بن على است.
    # نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى سيد حسين بروجردى (م 1381 ق) كه در سال 1348 ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ [[بروجردی، حسین|آیت‌الله سيد‌ ‎حسين بروجردى]] (م 1381 ق) كه در سال 1348ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
    # نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد آقا حسين خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
    # نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد‌ ‎آقا حسین خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
    # نسخۀ موجود در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.
    # نسخۀ موجود در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.
    # نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
    # نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
    # نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اصغر مرواريد كه در سال 1241 ق تصحيح شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ شيخ [[مروارید، علی‌اصغر|على اصغر مرواريد]] كه در سال 1241ق تصحيح شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آية اللّه عظمى گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
    # نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آیت‌الله گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
    # نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.
    # نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد‌ ‎مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.


    ==تقسيم‌بندى مطالب==
    ==تقسيم‌بندى مطالب==




    مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولين فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.
    مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولین فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.


    يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.
    يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.
    خط ۱۰۷: خط ۹۱:
    در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.
    در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.


    اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه. <ref>المهذب ج 1، ص 291</ref>.
    اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه.<ref>المهذب ج 1، ص291</ref>


    از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.
    از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.


    از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است. <ref>المهذب ج 2، صفحات 444 تا 452</ref>.
    از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است.<ref>المهذب ج 2، صفحات 444 تا 452</ref>


    ==نظريات جديد==
    ==نظريات جديد==




    حضور مؤلف در صحنۀ مسايل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.
    حضور مؤلف در صحنۀ مسائل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.


    از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند. <ref>المهذب ج 78/1، 118، 119، 105</ref>.
    از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند.<ref>المهذب ج 78/1، 118، 119، 105</ref>


    در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك. <ref>المهذب ج 178/1</ref>.
    در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك.<ref>المهذب ج 178/1</ref>


    توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد. <ref>المهذب ج 114/1 تا 116</ref>.
    توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد.<ref>المهذب ج 114/1 تا 116</ref>


    توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال.<ref>المهذب ج 125/1، 90، 91</ref>.
    توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال.<ref>المهذب ج 125/1، 90، 91</ref>


    در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه. <ref>المهذب ج 342/1</ref>.
    در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه.<ref>المهذب ج 342/1</ref>


    ==ويژگى‌ها==
    ==ويژگى‌ها==
    خط ۱۳۳: خط ۱۱۷:
    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.
    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.


    وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است. <ref>المهذب ج 292/1 تا 328</ref>.
    وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است.<ref>المهذب ج 292/1 تا 328</ref>


    از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم (ص) و ائمۀ معصومين(ع) و حضرت زهرا (س) بطور مفصل پرداخته است. <ref>المهذب ج 274/1 تا 291</ref>.
    از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم‌السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم(ص) و ائمۀ معصومين(ع) و حضرت زهرا(س) بطور مفصل پرداخته است.<ref>المهذب ج 274/1 تا 291</ref>


    وى از اولين فقهايى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هنديه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندية، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا. <ref>المهذب 72 تا 74</ref>.
    وى از اولین فقهایى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هندیه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندیة، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا.<ref>المهذب 72 تا 74</ref>


    ==گفتار بزرگان==
    ==گفتار بزرگان==




    [[بحار الأنوار]]: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبدالعزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. <ref>[[بحار الأنوار]] ج 20/1 و 38</ref>.
    [[بحار الأنوار]]: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبدالعزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار.<ref>[[بحار الأنوار]] ج 20/1 و 38</ref>
     
    مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص 87</ref>.


    و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]]  مى‌گويد: و منهم الشيخ عبدالعزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر. <ref>مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1</ref>.
    مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص87<nowiki></ref></nowiki>


    [[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]]: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب. <ref>[[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]] 149/2</ref>.
    و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]] مى‌گويد: و منهم الشيخ عبدالعزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر.<ref>مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1</ref>


    ==پانویس ==
    [[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]]: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب.<ref>[[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]] 149/2</ref>
    <references />


     
    ==پانویس==
    ==منابع==
    <references/>




    ==منابع مقاله==
    - [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]294/23، 295، ج 283/11
    - [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]294/23، 295، ج 283/11


    خط ۱۸۵: خط ۱۶۷:
    - مفاخر الإسلام 396/3
    - مفاخر الإسلام 396/3


    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/8786 مطالعه کتاب المهذب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:فقه و اصول]]
    [[رده: فقه و اصول]]
    [[رده:فقه مذاهب]]
    [[رده: فقه مذاهب]]
    [[رده:فقه شیعه]]
    [[رده: فقه شیعه]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۴۹

    المهذب
    المهذب
    پدیدآورانمؤسسه سیدالشهداء (گردآورنده)

    ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر (نویسنده)

    سبحانی تبریزی، جعفر (مقدمه‌نويس)
    ناشرجماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
    مکان نشرقم - ایران
    سال نشر1406 ق
    چاپ1
    موضوعفقه جعفری - قرن 5ق.
    زبانعربی
    تعداد جلد2
    کد کنگره
    ‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏م‎‏9
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    المهذب تألیف قاضى سعد‌الدين ابوالقاسم عبدالعزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).

    جايگاه آن

    كتاب المهذب از مشهورترين و مبسوطترين كتب فقهى استدلالى قدماى از فقهاى اماميه مى‌باشد.

    اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.

    صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره».[۱]

    اگر چه مؤلف گنجينه‌هایى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است.[۲]

    اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.

    اين سه كتاب از ابتداى نگارش در كتب فقهى مفصل و مبسوط مورد استناد و اعتماد واقع شده‌اند و فقهاى عظام توجه خاصى به آنان مبذول داشته‌اند كه در اين بين كتاب المهذب به دليل روش استدلاليش جايگاه ويژه‌اى را داراست.

    تاريخ تأليف

    از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة».[۳]

    با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام شيخ طوسى عبارت رحمة‌اللّه‌عليه آورده شده است بنابراین هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند.[۴]

    از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467.[۵]

    و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467) صحيح نمى‌باشد،.[۶]زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.

    تاريخ انتشار

    كتاب موجود در سال 1406ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد‌ ‎احمد قدوسى، سيد‌ ‎محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد‌ ‎على جاويدان، سيد‌ ‎محمد كاهانى و سيد‌ ‎على اصغر موسوى بوده‌اند.

    گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهیم بهادرى، شيخ حسین امينى، سيد‌ ‎محمد على رجائى و شيخ محمدرضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد‌ ‎عبدالرسول جهرمى شيرازى مسئولیت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.

    نسخه‌ها

    در الذريعه چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد‌ ‎حجت‌الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمدحسین بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ محمد سماوى وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.

    نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651ق نوشته شده است.

    1. نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابوطالب على بن محمد بن على است.
    2. نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله سيد‌ ‎حسين بروجردى (م 1381 ق) كه در سال 1348ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
    3. نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد‌ ‎آقا حسین خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
    4. نسخۀ موجود در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.
    5. نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
    6. نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اصغر مرواريد كه در سال 1241ق تصحيح شده است.
    7. نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آیت‌الله گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
    8. نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد‌ ‎مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.

    تقسيم‌بندى مطالب

    مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولین فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.

    يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.

    در قسمت مورد ابتلاى عام، مؤلف 5 بخش را ذكر مى‌كند كه عبارتند از صلاة، حقوق اموال، صوم، حج و جهاد.

    اما در قسمتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست مؤلف توضيحى نداده و فقط با عبارت غير از موارد پنج‌گانه به اين قسمت اشاره كرده است. سپس مؤلف با بيان اين مقدمه كه نماز مقدم بر تمام موارد پنج‌گانه است و چون نماز بدون طهارت صحيح نيست از كتاب طهارت آغاز مى‌كند.

    در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.

    اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه.[۷]

    از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.

    از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است.[۸]

    نظريات جديد

    حضور مؤلف در صحنۀ مسائل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.

    از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند.[۹]

    در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك.[۱۰]

    توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد.[۱۱]

    توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال.[۱۲]

    در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه.[۱۳]

    ويژگى‌ها

    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.

    وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است.[۱۴]

    از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم‌السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم(ص) و ائمۀ معصومين(ع) و حضرت زهرا(س) بطور مفصل پرداخته است.[۱۵]

    وى از اولین فقهایى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هندیه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندیة، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا.[۱۶]

    گفتار بزرگان

    بحار الأنوار: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبدالعزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار.[۱۷]

    مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص87</ref>

    و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان محقق ثانى مى‌گويد: و منهم الشيخ عبدالعزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر.[۱۸]

    أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب.[۱۹]

    پانویس

    1. ↑ مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1
    2. ↑ الذريعة108/22، 197/21 و 214 و 155/23
    3. ↑ المهذب ج 476/1، كتاب الاجارة و هم‌چنين مستدركات أعيان 90/1
    4. ↑ جواهر الفقه، صفحۀ 6، المهذب ج 18/1
    5. ↑ الذريعة295/23
    6. ↑ المهذب ج 2، ص60
    7. ↑ المهذب ج 1، ص291
    8. ↑ المهذب ج 2، صفحات 444 تا 452
    9. ↑ المهذب ج 78/1، 118، 119، 105
    10. ↑ المهذب ج 178/1
    11. ↑ المهذب ج 114/1 تا 116
    12. ↑ المهذب ج 125/1، 90، 91
    13. ↑ المهذب ج 342/1
    14. ↑ المهذب ج 292/1 تا 328
    15. ↑ المهذب ج 274/1 تا 291
    16. ↑ المهذب 72 تا 74
    17. ↑ بحار الأنوار ج 20/1 و 38
    18. ↑ مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1
    19. ↑ أمل الآمل 149/2


    منابع مقاله

    - الذريعة294/23، 295، ج 283/11

    - أعيان الشيعة 18/8

    - مستدركات أعيان الشيعة 86/1 و 87 و 90

    - أمل الآمل ج 149/2، 152

    - معالم العلماء 80

    - طبقات أعلام الشيعة 107/2

    - رياض العلماء 141/3

    - روضات الجنات202/4

    - بحار الأنوار 20/1 و 38

    - ريحانة الأدب 408/7

    - فوائد رضويه 234

    - الكنى و الألقاب 224/1

    - لؤلؤ البحرين 331

    - مفاخر الإسلام 396/3

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=المهذب&oldid=638352»