نقش تقیه در استنباط

نقش تقیه در استنباط، اثر نعمت‌الله صفری (متولد 1345ش)، محقق و تاریخ‌پژوه است. این کتاب، به بررسی جامع نقش تقیه در فرایند استنباط احکام فقهی و جایگاه آن در فقه شیعه می‌پردازد.

نقش تقیه در استنباط
پدیدآوران	صفری فروشانی، نعمت‌الله (نويسنده) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. پژوهشکده فقه و حقوق (نویسنده)
ناشر	مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم)
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1381ش
چاپ	1
شابک	‎964-731-317-2
موضوع	اصول فقه - تقیه - فقه - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ص‎‏7‎‏ن‎‏7 226/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

انگیزه نگارش

انگیزه اصلی نویسنده از تألیف این اثر، پاسخ به پرسش‌های بنیادی درباره ماهیت و کاربرد تقیه در فقه شیعه، اثبات مشروعیت آن و رفع شبهات وارد بر این مفهوم است. این پژوهش با هدف تدوین یک سیستم قاعده‌مند برای شناسایی موارد تقیه و تبیین ضوابط کشف آن انجام شده است .

اهمیت کتاب

این کتاب به دلایل زیر از اهمیت بالایی برخوردار است:

1. به یکی از پیچیده‌ترین و بنیادی‌ترین مباحث فقه شیعه می‌پردازد که نیازمند بررسی جامع و نظام‌مند بوده است.
2. تلاش می‌کند ضوابط و قواعد مشخصی را برای تمییز موارد تقیه در روایات فقهی ارائه دهد و به مشکل تعارض روایات کمک کند.
3. این اثر به تاریخچه تقیه، انواع آن، ادله مشروعیت و پاسخ به شبهات مختلف می‌پردازد و به درک عمیق‌تر این مفهوم کمک شایانی می‌کند.

ساختار

کتاب، شامل یک مقدمه و هشت فصل اصلی است که هر فصل به گفتارها و بندهای فرعی تقسیم شده و به‌طور جامع به موضوع تقیه می‌پردازد.

سبک نگارش

1. جامعیت و عمق: نویسنده، تمامی ابعاد تقیه، از تعریف و تاریخچه تا ادله و شبهات، را پوشش داده است.
2. تحلیلی و انتقادی: کتاب صرفاً به جمع‌آوری اطلاعات اکتفا نکرده، بلکه به تحلیل مسائل، نقد دیدگاه‌ها و پاسخ به شبهات می‌پردازد.
3. مستند و مستدل: مطالب با استناد به آیات قرآن، روایات معصومین، اقوال فقها و اصول فقهی ارائه شده ‌است.
4. روشمند: تحقیق از ساختار منطقی و منظم پیروی می‌کند که به فهم بهتر مطالب کمک می‌نماید.
5. متمرکز بر شیعه: هرچند به دیدگاه‌های اهل سنت نیز اشاراتی دارد، اما محور اصلی بحث، تقیه در فقه و کلام شیعه است.

گزارش محتوا

مقدمه: این بخش به معرفی موضوع، اهمیت و پیشینه تحقیق می‌پردازد. نویسنده ابتدا به بیان مسئله تقیه، ویژگی‌های مذهب شیعه و تأثیر اسلام بر آن اشاره می‌کند. سپس به تبیین موضوع اصلی تحقیق، یعنی نقش تقیه در استنباط احکام فقهی می‌پردازد و سابقه تحقیقات انجام‌شده در این زمینه را بررسی می‌کند. در ادامه، ضرورت و اهداف نگارش کتاب، از جمله حل تعارضات روایات و ارائه ضوابط تقیه، مورد بحث قرار می‌گیرد. روش‌ها و منابع مورد استفاده در این پژوهش نیز در این بخش توضیح داده شده ‌است.

فصل اول (تعریف و کاربرد واژه «تقیه»): این فصل، با ارائه تعریف لغوی تقیه آغاز می‌شود که به معانی پرهیزگاری، پنهان کردن و خودداری اشاره دارد. سپس تعریف اصطلاحی تقیه از منظر فقهای شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گیرد و بر واجب بودن آن در شرایط خاص تأکید می‌شود. این فصل همچنین رابطه تقیه با مفاهیم مشابه همچون توریه، اکراه، اضطرار و احکام حکومتی را تحلیل می‌کند. در پایان، کاربرد واژه تقیه در آیات قرآن و روایات اهل‌بیت تبیین می‌گردد.

فصل دوم (تاریخچه تقیه): این فصل، به ریشه‌های تاریخی تقیه، حتی پیش از اسلام، می‌پردازد و با ذکر نمونه‌هایی از انبیا (مانند داستان حضرت ابراهیم و حضرت یوسف)، بستر تاریخی آن را تشریح می‌کند. بخش عمده این فصل به بررسی کاربرد تقیه در دوران معصومین (از پیامبر اکرم تا امام زمان) اختصاص دارد. این بررسی شامل تحلیل انواع تقیه (سیاسی، اجتماعی، فقهی و کلامی) در سیره‌ی هریک از معصومین و چگونگی تعامل آن‌ها با شرایط و حاکمان مختلف است.

فصل سوم (ادله مشروعیت تقیه و شبهات وارد بر آن): این فصل به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود. بخش اول، به ارائه ادله مشروعیت تقیه می‌پردازد که شامل فطرت انسانی، حکم عقل (مانند دفع ضرر و اولویت‌بندی امور مهم)، سیره عقلا، آیات قرآن، روایات اهل‌بیت، اجماع فقها و سیره متشرعه است. بخش دوم، به پاسخگویی به شبهات و اتهامات واردشده بر تقیه اختصاص دارد. این شبهات در سه گروه دسته‌بندی شده‌اند: شبهات مربوط به تشریع تقیه (مانند ارتباط تقیه با دروغ، نفاق، تعارض با امر به معروف و جهاد)، شبهات مربوط به تقیه ائمه معصومین (مانند تناقض با عصمت امام و علم غیب ایشان) و شبهات مربوط به تقیه شیعیان (مانند اتهام بدعت بودن تقیه یا ایجاد تشکیلات مخفی). نویسنده به‌تفصیل به هریک از این شبهات پاسخ می‌دهد.

فصل چهارم (تقسیمات تقیه): این فصل، به بررسی انواع و دسته‌بندی‌های تقیه می‌پردازد. ابتدا به تاریخچه و فایده تقسیم‌بندی تقیه اشاره می‌شود. سپس اقسام تقیه از جهات مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ از جمله تقیه از جهت موضوع، شامل تقیه از جهت شکل و کیفیت (کتمانی و اظهاری)، تقیه از جهت مورد تقیه (اصول دین یا فروع دین) و....

فصل پنجم (کلیاتی پیرامون حمل بر تقیه): این فصل، به بحث مهم حمل روایات بر تقیه می‌پردازد. نویسنده ابتدا به تقسیم‌بندی روایات و تاریخچه تحلیلی این روش اشاره می‌کند. سپس به روایات خاصی که می‌توانند به‌عنوان شواهدی برای حمل بر تقیه استفاده شوند، می‌پردازد. در ادامه، جایگاه مسئله حمل بر تقیه در علوم اسلامی و میزان ضرورت استفاده از آن در فرایند استنباط احکام مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.

فصل ششم (شرایط حمل بر تقیه): این فصل، به‌تفصیل شروط و ضوابط لازم برای حمل یک روایت بر تقیه را بیان می‌کند. این شرایط شامل وجود تعارض بین روایت و سایر احکام قطعی، تکافؤ (برابری دلایل) و عدم امکان جمع عرفی بین روایات است. همچنین، شرط موافقت با عامه (موافق بودن روایت با دیدگاه فقهای اهل سنت) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قرائن برای تشخیص تقیه، مورد بحث قرار می‌گیرد.

فصل هفتم (فقه عامه در زمان ائمه): این فصل، به بررسی تاریخچه فقه اهل سنت در طول دوران حضور ائمه معصومین، از عصر امام علی تا امام حسن عسکری، می‌پردازد . هدف این بخش، شناخت دیدگاه‌های فقهی مهم اهل سنت در هر دوره و میزان نفوذ آن‌ها در جامعه اسلامی است. این بررسی به درک بهتر زمینه‌های صدور روایات تقیه‌ای و تعامل ائمه با شرایط مختلف کمک می‌کند.

فصل هشتم (قرائن حمل بر تقیه): این فصل، به نشانه‌ها و دلایل داخلی و خارجی‌ای می‌پردازد که فقها را در تشخیص روایات تقیه‌ای یاری می‌دهند . قرائن داخلی به ویژگی‌های خود روایت، مانند لحن و سبک بیان، اشاره دارند. قرائن خارجی نیز شامل شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان صدور روایت هستند که می‌توانند نشان‌دهنده لزوم تقیه باشند. این قرائن برای استنباط دقیق احکام شرعی و تمییز میان احکام واقعی و احکام صادرشده بر اساس تقیه از اهمیت بالایی برخوردارند.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.