إشتقاق أسماء الله

اشتقاق أسماء الله، نوشته ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی (متوفی 340ق) است. او تصریفات و مشتقّات نام‌ها و صفت‌های الهی را با استناد به آرای نحویان و لغویانِ دو مدرسه بصره و کوفه و با بهره‌گیری از منابع زبان‌شناسی، نحو، تفسیر و حدیث بررسی کرده است. عبدالحسین مبارک، پژوهش کتاب را انجام داده است.

إشتقاق أسماء الله
پدیدآوران	زجاجی، عبد الرحمان بن اسحاق (نويسنده) مبارک، عبدالحسین (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1406ق - 1986م
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/ز3 الف5 219/9 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

محتوای کتاب

ابوالقاسم زجاجی کتابش را با خطابه‌ای کوتاه، همراه با حمد و صلوات آغاز می‌کند. سپس روش نگارش خود را توضیح داده، می‌گوید: این کتاب را ویژه اشتقاق نام‌ها و صفات خداوندی نوشته‌ام و آن را بر پایه روایت و استنباطی که دانشمندان از این نام‌ها و صفات داشته‌اند، تحریر کرده‌ام، تا این پشتوانه علمی مذاهب اهل لغت عرب، هیچ تردیدی را برای خواننده در نحوه اشتقاقات و درستی آن‌ها باقی نگذارد. من نوشتارم را با بررسی فرق میان اسم و صفت، گونه‌های نعت در کلام عرب، مجرا و جایگاه هریک از صفات خداوندی در کلام کسانی که قائل به اشتقاق و یا منکر آنند، پایان برده‌ام‏.

انگیزه نویسنده

زجاجی خواسته است که به احساس نیاز مردم به درک توأمان زبانی و دینی اسماء و صفات خداوند و آگاهی از مصطلحات دینی پاسخ دهد و به توجهی که آنان به نام‌های مقدس پروردگار برای تقرّب به او دارند، یاری رساند‏.

بهره‌مندی زجاجی از منابع گوناگون

زجاجی در «الاشتقاق»، افزون بر قرآن و حدیث نبوی(ص)، از مصادر گوناگون دانشمندان نحوی و لغوی مانند «سیبویه»، «خلیل بن احمد فراهیدی»، «مازنی»، «اخفش»، «اصمعی»، «ابن اعرابی»، «فرّاء»، «ابن سکّیت» و از کُتب عالمانی چون «ابن کیسان» که آرای دو مکتب بصری و کوفی را به هم پیوند داده‌ است و همچنین، از آثار شاعران دوره جاهلیت عرب و دوره اسلامی (به‌ویژه برای اثبات دیدگاه خود) بهره جسته است. کارهای دیگری که او در نگارش «الاشتقاق» انجام داده، عبارتند از:

1. تقسیم‌بندی موضوعی نام‌ها و صفات الهی بر اساس سوره‌های قرآن و ترتیب نزول آن‌ها از فاتحة الکتاب به بعد؛
2. نوآوری و دوری از دنباله‌روی کورکورانه؛
3. شرح تفصیلی برخی موضوع‌ها و کوتاه‌نویسی برخی دیگر؛
4. افزودن مباحثی بیرون از چهارچوب اصلی کتاب (مانند بررسی مشتقات نام‌های پیامبر(ص)).

از بررسی نوشته‌های زجاجی چنین برمی‌آید که او «بصریّ المذهب» است، اما هنگامی که او را در نقل و واکاوی دیدگاه‌های ادیبان دو مکتب بصری و کوفی می‌بینیم، به استقلال نگاه او پی ‌می‌بریم‏.

تأثیر «الاشتقاق» بر مطالعات بعدی

رد پای این کتاب در نقل قول‌هایی که قرطبی در تفسیر خود از زجاجی می‌کند و در شباهت‌ برخی عبارت‌های آن با آنچه در آثار «ابن انباری» و «ابن قیّم جوزی» آمده است، دیده می‌شود. زجاجی گرچه آغازگر حرکت بررسی اشتقاقی اسماء اِلهی نبوده، ولی تلاش جدی و ممتاز او راه را برای محققان پس از خود (همچون ازهری و ابن فارس) هموار کرده است؛ چنان‌که تأثیر کار وی را در موارد زیر می‌بینیم:

1. کتاب زجاجی منبعی مهم در تفسیر قرآن است: نمونه‌ای از آن در الهامی که تفسیر «الجامع لأحكام القرآن» قرطبی از متن «الاشتقاق» گرفته، دیده می‎شود. هرچند قرطبی در بسیاری از موارد از زجاجی نام نبرده است.
2. تأثیر بر مطالعات اشتقاقی: به نظر می‌رسد دانشمندانی مانند ابن فارس، ابن جنی و ازهری در بررسی مشتقات واژه‌ها از روش‌شناسی زجاجی الهام گرفته‌‌اند.
3. تأثیر بر معاجم لغوی: نمونه آن در معاجم المعاني دیده می‌شود.
4. تأثیر بر مطالعات نحوی و زبانی: زجاجی با مقایسه میان مکاتب نحوی، مانند مکتب بصره و کوفه، دایره مطالعات نحوی و زبانی را گسترش داده است.
5. تأثیر در کتاب‌های تخصصی اسماء و صفات الهی: ابن قیم جوزیه در «التبيان في أقسام القرآن» از دیدگاه‌های زجاجی بهره‌ برده است. این کتاب همچنین بر «ادبیات و شعر»، «زبان‌شناسی» و «روش‌شناسی تحقیق» تأثیر داشته است‏.

نقد و بررسی روش‌شناسی زجاجی:

از جمله اشکالات روش‌شناسی زجاجی، عبارت است از:

1. بی‌دقتی در نقل قول‌ها؛
2. پرداختن به مباحث پیرامونی و دور شدن از کانون بحث؛
3. ایجاز مُخل در برخی موارد و تفصیل بیش از حد در موارد دیگر؛
4. نیاوردن منابع قرآنی برخی اسماء و صفت‌ها؛
5. تصرف در نصوصی که از منابع نقل کرده است؛
6. نیاوردن باب‌های «الخبير» و «الرّقيب» در کنار اسماء الله دیگر؛
7. بسندگی نویسنده به نقل روایی در یک مبحث بدون اینکه خواننده از تحلیل عالمانه‌ای که از او انتظار می‌رود، بهره‌مند شود‏.

منابع مقاله

مبارک، عبدالحسین، «الزجاجي و كتابه «اشتقاق أسماء الله»»، المورد، ربیع 1974م، مجلّد الثالث.