المسائل في الخلاف بين البصريين و البغداديین

المسائل الخلاف بین البصریین والبغدایین اثر ابورشید نیشابوری معتزلی، سعید بن محمد (پیش از 345- پس از 415ق)، در تأیید مواضع بصریان و رد مواضع بغدادیان در مباحث گوناگون کلامی و به‌ویژه دفاع از آراء ابوهاشم جبایی و نقض نظریات ابوالقاسم بلخی در کتاب «عیون المسائل».

المسائل في الخلاف بين البصريين و البغداديین
پدیدآوران	ابن سعید، ابو رشید نیسابوری (نويسنده) زیاده، معن (محقق) سید، رضوان (محقق)
سال نشر	1979م
چاپ	1
موضوع	معتزله‌ -- دفا‌عیه‌ ها‌ و ردیه‌ ها‌,اشا‌عره‌,کلام‌ اهل‌ سنت‌
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	BP ۲۰۳/۴/ن۹م۵
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

یادگیری تعالیم بغدادیان از متکلمان بغدادی خراسان و اخذ تعالیم بصریان از عالمی بصری چون قاضی عبدالجبار، ابورشید را قادر ساخته است تا در این کتاب ارزشمند، به گونه‌ای موشکافانه، اختلافات دو مکتب بصریان و بغدادیان را تبیین نماید. هرچند آثاری چون «اوائل المقالات» شیخ مفید، متکلم امامی بغداد، پیش‌تر در کلام تطبیقی تألیف شده بود، ولی در زمینه کلام معتزلی، به گونه‌ای اختصاصی، کتاب ابورشید از جایگاهی ویژه برخوردار است.

این کتاب تنها سندی است که اختلافات داخلی مکتب معتزله را درباره مهم‌ترین آراء فلسفی به صورتی منظم و تاریخی و با نظر به سابقه ۳۰۰ ساله مکتب معتزله، به دست ما رسانده است. با فاصله کمی از عصر ابورشید، تعالیم معتزله به علت نفوذ و گسترش فلسفه یونان از یک طرف و رواج مکتب اشاعره از طرف دیگر به فراموشی سپرده شد و از این‌روست که کتاب ابورشید اهمیت خاصی می‌یابد.

ابورشید قصدش در این کتاب، این بوده که صرفا در مباحث مختلف‌فیه کلامی و خاصتا در مباحث دقیق الکلام و مباحث فلسفی آن (اللطیف من علم الکلام)، تمایز میان مکتب بغدادی معتزلیان را به رهبری ابوالقاسم کعبی با بهشمیان و پیروان ابوهاشم جبایی نشان دهد و از اینرو در بسیاری از مسائل محل اختلاف، مبنای او کتاب «عیون المسائل» بلخی بوده و آنگاه نظر اصحاب خود یعنی بهشمیان را بر اساس آثار خود ایشان طرح می‌کند و آنگاه استدلالات طرفین را مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌کوشد ادله بهشمیان را تقویت کند. به‌ویژه به دلیل اینکه او پیشتر در نیشابور و پیش از تغییر عقیده، بر مذهب معتزلیان خراسانی هوادار ابوالقاسم بلخی و بغدادیان بوده، بنابراین همه جا نظرش به کتاب‌های بلخی و عقاید او و یا عقاید پیروان بلخی در خراسان و آثار ایشان بوده است و گاه هم البته بسیار به تندی نسبت به معاصران بغدادی مذهب خراسانی خود می‌تازد؛ به‌ویژه که او هم از سوی آنان به دلیل تغییر مذهب کلامی محل انتقاد بوده است. اما به هر حال کتاب ابورشید در چارچوب همین مسئله‌ها مورد نگارش قرار گرفته و کتابش نوعی کتاب جامع از نوع کلاسیک آن در کلام معتزلی نیست.

نکته قابل توجه آن که ابورشید در این اثر، صرفا به نقل آراء و ادله سلف بسنده نکرده و به عنوان متکلمی توانا، در سراسر کتاب، به ارائه استدلالات و نظریات خود نیز پرداخته است. نویسنده مطالب را در قالب 155 مسئله مطرح می‌کند سپس در آن رابطه پرسشهایی را مطرح و پاسخ می‌دهد.

منابع مقاله

1. بخش کلام و فرق، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1378.
2. انصاری، حسن، «مسائل کلامی در کتاب عیون المسائل حاکم جشمی»، برگرفته از سایت «بررسی‌های تاریخی»، انتشار در 6 شهریور 1393