الإبانة (هوسمی)

کتاب الصلوة، کتاب الدعاوی و البينات، کتاب السير از الإبانة بخش‌هایی است از کتاب «الإبانة» اثر ابوجعفر محمد بن یعقوب هوسمی (متوفی 455ق) که همراه با «زوائد الإبانة» تألیف و تهذیب شمس‌الدین محمد بن صالح گیلانی (زنده در حدود 700ق)، منتشر شده است.

الإبانة (هوسمی، ابو جعفر محمد بن یعقوب)
پدیدآوران	هوسمی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (نويسنده) گیلانی، محمد بن صالح (نویسنده) عمادی حائری، محمد (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	زوائد الابانه ** ‏کتاب الصلوة، کتاب الدعاوي و البينات، کتاب السير از الابانة
ناشر	مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1389ش
چاپ	1
شابک	‎978-600-5594-96-6
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/‎‏ﻫ‎‏9‎‏الف‎‏2 184/9 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، الإبانة (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ناصر اطروش (متوفی 304ق) در تاریخ عمومی جهان اسلام، جایگاه برجسته‌ای داشته که یکی از اقدامات مهم وی، بسط اسلام در میان دیلمیان شمال ایران بوده است. کتاب «الإبانة»، چهره فقهی وی را که مورخان مطابق شیوه معمول خود بدان توجهی نداشته‌اند، ترسیم نموده و اثر حاضر، بخش‌هایی است از این کتاب که اثر مشهوری در فقه ناصر اطروش به‌شمار می‌رود و می‌تواند مبنای مطالعه گسترده در فقه زیدی باشد.

دانش‌پژوه «الإبانة» را به درستی از ابوجعفر هوسمی دانسته، اما سزگین به اشتباه، آن را به ناصر اطروش نسبت داده است. احتمالا هوسمی به هنگام تألیف «الإبانة»، شرحی نیز بر آن نگاشته و یا دست کم، در اندیشه نگارش چنین شرحی بوده است؛ شرحی همچون توضیحاتی که امروزه مؤلفان و محققان در پانوشت‌های متن اثر خود می‌آورند؛ اما با اندکی دقت در حاشیه‌های هامش نسخه‌های «الإبانة»، می‌توان پی برد که همه شرح‌ها و حاشیه‌هایی که در هامش متن «الإبانة» کتابت شده، از هوسمی نیست و این شروح و حواشی حاصل بیان و بنان جمعی از علمای ناصری شمال ایران است که برخی از آنها خود شرح یا تعلیقه‌ای مستقل بر «الإبانة» نوشته‌اند.

در واقع «الإبانة» متنی است از سنت مکتوب زیدیان ناصری در شمال ایران؛ سنتی که به گواهی نسخ خطی باقی مانده، تا قرون نهم و دهم در غرب مازندران و شرق گیلان، پابرجا بود.

هوسمی «الإبانة» را به درخواست جمعی از طالب‌علمان ناصری، تألیف و تدوین کرده است. چنانکه هوسمی در مقدمه می‌گوید و متن کتاب نیز بر آن گواهی می‌دهد، وی در «الإبانة» فتاوی فقهی ناصر را از آثار او به عین نص استخراج کرده و یا از مطاوی نصوص او استنباط نموده است، بدون آنکه به استدلالاتی که پشتوانه این آراء و فتاواست بپردازد؛ مگر به ندرت که به وجه برخی از آن فتاوا به اختصار اشاره کرده است. بدین ترتیب، «الإبانة» یک دوره فقه فتوایی و غیر استدلالی است، مطابق با فتاوای ناصر کبیر که بخش عمده آن از نص آثار و فتاوای ناصر تشکیل شده است، اما در میان این نصوص، گاه برخی استنباط‌ها و استدلال‌ها نیز درج گردیده است.

«الإبانة» از جهات گوناگون، دارای اهمیت و حاوی اطلاعات ذی‌قیمت است: از ذکر نصوص و فتاوای فقهی ناصر کبیر گرفته تا استنباط بعدی هوسمی از آنها، نحوه تنظیم ابواب فقهی نزد زیدیان قرون چهارم و پنجم، میزان تأثیرپذیری فقه ناصری از روایات و آرای فقهی ائمه متقدم امامیه یا فتاوای فقهای اهل سنت، مسائل شرعی مورد ابتلای ایرانیان زیدی عهد ناصر و پس از آن تا نیمه‌های قرن پنجم، برخی اطلاعات تاریخی و....

یکی از مهمترین بهره‌هایی که «الإبانة» دربردارد، فرصت دستیابی به متن آثار، فتاوا و آرای ناصر کبیر به واسطه نقل‌های بی‌واسطه هوسمی از نصوص اوست که از آنها پیداست که ناصر، اعتنای خاصی به اقوال امام باقر(ع) و امام صادق(ع) داشته است.

زوائد الإبانة

در هامش نسخه‌های «الإبانة»، شروح و تعلیقات و حواشی بسیاری درج شده است؛ شروح و حاشیه‌هایی که تراویده ذهن و قلم چند نسل از علمای ناصری شمال ایران است که محمد بن صالح گیلانی، کار گردآوری و تلفیق این تعلیقات و شروح و تهذیب و تنظیم آنها را به عهده گرفت و تعلیقات و توضیحات جدیدی از خود به آنها افزود. این شروح و تعلیقات توسط وی، ویراسته و آراسته و تنظیم و تدوینی دوباره یافت و با عنوان «زوائد الإبانة» نامبردار گردیده و در اثر حاضر، در اختیار خوانندگان قرار گرفت.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.