نوروز: از مقاله‌های دانشنامه ایرانیکا

نوروز از دانشنامه ایرانیکا
پدیدآوران	گروه نویسندگان (نویسنده) یارشاطر، احسان (زیر نظر) متین، پیمان (مترجم)
ناشر	فرهامه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1398
شابک	‎8ـ33ـ8284ـ600ـ978
موضوع	نوروز -- آداب و رسوم
کد کنگره	‏GT ۴۸۷۴/آ۲ن۹،م۲

نوروز: از مقاله‌های دانشنامه ایرانیکا تألیف گروه نویسندگان زیرنظر احسان یارشاطر، ترجمه و ویرایش متن این مجموعه را پیمان متین انجام داده است.این کتاب دربرگیرندۀ هشت نوشتار دربارۀ آیین باستانی نوروز است که از دانشنامۀ ایرانیکا توسط عده‌ای ترجمه شده است.

ساختار

کتاب از هشت فصل تشکیل شده است.

گزارش کتاب

دانشنامۀ «ایرانیکا» دارای چند ویژگی منحصربه‌فرد است و به همین دلیل ترجمۀ آن به زبان فارسی برای مخاطبان ایرانی ضروری است. این دانشنامه به زبان انگلیسی تدوین شده که همین امر آن را در میان سایر دانشنامه‌های مشابه، کاملاً متمایز کرده است. این ویژگی هرچند ابعاد بین‌المللی و عالمگیر چشمگیری به آن بخشیده است، اما با این وجود آن را برای خوانندگان داخلی تا حدودی ناآشنا و ناکارآمد کرده است. دیگر ویژگی ممتاز این دانشنامه، ساختار جامع و سیال مقالات است. منظور از جامع برخلاف سایر دانشنامه‌های مشابه، اطناب کلام و درازه‌گویی در مقالات نیست، بلکه بیان جوهر و لب مطلب در چارچوبی علمی و کاربردی است؛ تا حدی که امکان و ظرفیت ارجاع‌دهی علمی به مقاله‌های این دانشنامه کاملاً میسر است. اساساً دست اول و ارجینال‌بودن منابع و مآخذ در این دانشنامه از ویژگی‌های بارز آن است که خود یکی از عوامل سندیت و قابلیت ارجاع‌دهی مقالات این دانشنامه شده است. از دیگر ویژگی‌های قابل توجه این دانشنامه، آن است که مخاطب خود را به‌خوبی تعریف و تبیین کرده است. به زبانی ساده‌تر آنکه تکلیف خودش را با اهداف و نیاتش مشخص کرده و در این مسیر بر خلاف دانشنامه‌های مشابهش، سرگردان و سردرگم نیست.

این کتاب دربرگیرندۀ هشت نوشتار دربارۀ آیین باستانی نوروز است که از دانشنامۀ ایرانیکا توسط عده‌ای ترجمه شده است.

نوروز «روز نو»، مقدس‌ترین و شادترین جشن در سال زرتشتی است. ضمناً نوروز نقطۀ کانونی سال زرتشتی است که تمامی روزهای مقدس و رفیع با آن پیوند دارند. بزرگداشت آن دو جنبه دارد؛ یکی دینی و دیگری غیردینی که هر دو آنها طی سده‌های متمادی، یکی با گسترش مراسم و دیگری با انباشت سنت‌های مسحورکننده و شاعرانه که بیشترشان ویژۀ این روز هستند، آشکارا دچار تحول زیادی شده‌اند. در اولین نوشتار این کتاب که در واقع طولانی‌ترین نیز می‌باشد، مری بویس به بررسی نوروز در قبل از اسلام پرداخته است.

فتوحات اسلام بسیاری از سنت‌های ایران به‌ویژه آنهایی را که با ایدئولوژی‌ ملی، نهادهای شاهنشاهی و آیین‌های زرتشتی مرتبط بودند، تغییر داد. نوروز که نماد ثابت این سه دیدگاه است، باقی ماند، اما جشنواره‌های کم‌اهمیت‌تر تحت شعاع رقبای اسلامی خود قرار گرفته و به‌تدریج توسط حاکمان بی‌تفاوت مغول و ترک یا مراجع روحانی مخالف در دوره‌های قاجار و صفویه کنار گذاشته شدند. نوشتار دوم این کتاب به بررسی نوروز در دورۀ بعد از اسلام پرداخته است.

روز هرمزد (روز نخست هر ماه پارسی) از ماه فروردین در گاه‌شمار پارسی، روز سال نوست؛ در حال حاضر این روز با روز اعتدال بهاری (روزی که خورشید وارد درجۀ نخست برج حمل می‌شود) هم‌زمان است. این ورود [به برج حمل] نه با موقعیت نوروز در گاه‌شمارهای دیگر ارتباط دارد و نه به نام نوروز در آنها که از نام پارسی نوروز ریشه گرفته‌اند؛ مانند نیریز در مصر یا نیروز در آندولس، به این سبب که اغلب آنها با ریشه‌ها و مترادف‌های پارسی‌شان متفاوت‌اند. در فصل سوم کتاب دربارۀ نوروز در گاه‌شمار ایرانیان مطالبی بیان شده است.

چهارشنبه‌سوری آخرین چهارشنبۀ سال خورشیدی ایرانی است. شامگاهی که با آداب و رسوم و آیین‌های خاص، مخصوصاً رسم پریدن از روی آتش شناخته شده است. دربارۀ این آیین در فصل چهارم بحث و بررسی صورت گرفته است.

هفت سین که به هفت قلم اشاره دارد که با حرف سین آغاز می‌شود، یکی از مؤلفه‌های مناسک جشن روز سال نو است که بیشتر ایرانیان آن را به جا می‌آورند و این اقلام بنا به سنت بر روی سفرۀ «هفت سین» چیده می‌شود. نوشتار پنجم کتاب به بررسی این سنت پرداخته است.

حاجی فیروز معروف‌ترین شخصیت بین دلقک‌های سنتی مردم است که در روزهای نزدیک نوروز در خیابان‌های ایران سروکله‌اش پیدا می‌شود. او با خواندن ترانه‌های سنتی و رقص و نواختن دایرۀ زنگی‌اش بابت کمی پول، رهگذران را سرگرم می‌کند. او به‌ندرت در خانه‌ها را می‌زند، اما به محض آنکه دری گشوده شود، کار خود را شروع می‌کند. محمود امیدسالار در نوشتار ششم این کتاب به بررسی زوایای مختلف حاجی فیروز پرداخته است.

میر نوروزی (به معنای شاهزادۀ جشن‌های سال نو) یا پادشاه نوروز (شاه جشن‌های سال نو) مناسک کاناوالی انتخاب یک نماینده برای حکم‌رانی به مدت یک تا پنج روز بر کشور است؛ این رسم جزء جشن سنتی نوروز است. این سنت «امیر» یا «حاکم نوروز» که گروهی را در دل شهر هدایت می‌کند، در سنت‌های نوروزی پیش از اسلام دیده شده است. در غرب ایران و کردستان و نیز در سایر نواحی که در برخی دوره‌ها تحت تأثیر فرهنگ پارس‌ها بوده است، این سنت تا قرن بیستم میلادی پابرجا بود. دربارۀ این سنت در فصل هفتم کتاب مطالبی بیان شده است.

و بالاخره اینکه در نوشتار و فصل پایانی کتاب به بررسی «کوسه» پرداخته شده است. کوسه (به معنای مردی با ریش تنک یا بی‌ریش) شخصیتی است کارناوالی که در فولکلور ادوار میانه و نوین نواحی مرکزی و غربی ایران به‌خوبی شناخته‌شده است. به برگزاری مراسم جشن کوسه (رکوب الکوسج، برنشستن کوسه) از سوی نویسندگان متقدم اسلامی و نیز در متون دست‌دوم متأخر اشاره شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات