حافظ، مصلح اجتماعی

حافظ، مصلح اجتماعی
پدیدآوران	خزائنی، فروزان (نویسنده)
ناشر	ژرف
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎5ـ26ـ8925ـ964ـ978
موضوع	شعر فارسی -- قرن ۸ق. -- جنبه‌های اجتماعی
کد کنگره	‏‬PIR ۵۴۳۵/خ۴ح۲‬

حافظ، مصلح اجتماعی تألیف فروزان خزائنی، این کتاب بر آن است که تصویری آشکار و بی‌ابهام از اندیشه‌های اصلاحی حافظ ارائه کند. برای دستیابی به این هدف، از دو روش استفاده شده است؛ نخست نگاهی به حوادث و رویدادهای عصر حافظ و دیگر غور در دیوان شاعر.

ساختار

کتاب در سه فصل تدوین یافته است.

گزارش کتاب

به‌راستی حافظ راز عجیبی است؛ اقلیم حضوری که بر همه گشوده است و این خود رازی است. از این راز عجیب هنوز می‌توان گفت و نوشت. از صلابت و فخامت زبانش، از ظرافت معنا و جادوی ابهامش، از مضمون‌پردازی و مفهوم‌سازی تا طنازی‌اش و ... . این چشمۀ جوشان ذهن و زبان پس از شش سده همچنان مقصد و منزل هر جوینده و پژوهنده‌ای است.

نظر به اینکه رویکردهای هنری و اجتماعی و سیاسی شاعر در ادوار زندگی پربارش به وی شخصیتی چندوجهی داده است، ما را به دورۀ حافظ ارجاع می‌دهد تا به گواهی تاریخ دریابیم به‌واقع حافظ تنها شاعری است که به حوادث و تلاطم‌های زمانه‌اش چون ناظری حساس واکنش داشته است؛ چه آنگاه که در آسودگی و خوش‌باشی به سر می‌برد و چه زمانی که در تنگنای دوره‌ای شورش شعرش بر قدرت نشان از جرئت و جسارت دارد.

پذیرش اینکه شعر حافظ، آیینۀ تمام‌نمای اندیشه و باورهایش بوده و در مرکز آن انسان و سرنوشتش قرار دارد، باز هم می‌تواند موجب تفسیر و تحلیل‌های متفاوتی در میان صاحب‌نظران گردد. اختلاف‌نظرهایی که بی‌تردید متأثر از بسترهای فرهنگی و اعتقادی هر پژوهنده‌ای است. با توجه به این موضوع، آثار تحقیقی موجود در دسترس دربارۀ حافظ با تنوعی از نگاه و نظر که بر ویژگی‌های شعر و شخصیت شاعر دارد، می‌تواند بی‌انکه ما را سردرگم کند، نوری بر وجوه گوناگون و پیچیدۀ شعر شاعر بتاباند و راهگشایی بر رموز آن باشد که برای دوست‌دار حافظ شوق‌انگیز است.

این کتاب بر آن است که تصویری آشکار و بی‌ابهام از اندیشه‌های اصلاحی حافظ ارائه کند. برای دستیابی به این هدف، از دو روش استفاده شده است؛ نخست نگاهی به حوادث و رویدادهای عصر حافظ و دیگر غور در دیوان شاعر. نکتۀ مهمی که باید بر آن تأکید شود، آن است که هدف نویسنده از «مصلح اجتماعی» خواندن حافظ، این پنداشت نیست که چنین ویژگی تنها رسالت و غایت هنر شاعر است؛ به گونه‌ای که شاعرانگی او را تحت‌الشعاع قرار دهد، بلکه نویسنده بر این اعتقاد است که دیدگاه‌های اجتماعی شاعر در مجموعه‌ای از آراء، نظرات فلسفی، ادبی، زیباشناختی، عرفانی و .... او تبلور می‌یابد.

همچنین گفتنی است اصطلاحاتی همچون آزادی‌خواهی، استقلال، دموکراسی، اصلاحات و .... مفاهیمی معاصر و جدید هستند که امروزه هر یک کاربردهای ویژۀ خود را دارند. بنابراین تلاش شده مفهوم «مصلح اجتماعی» در ظرف زمانی خود قرار داده شده و معنا شود؛ یعنی معنایی کاملاً متفاوت با مفهوم رایج سیاسی امروز آن. با اعتقاد به اینکه خواجۀ شیراز آزاده‌ای است که در حصار هیچ اندیشه و عقیدۀ خاصی محصور نمی‌شود، نویسنده کوشیده در پرداختن به گرایش مصلحانۀ حافظ از هرگونه تعصب و نگاه یک‌سونگرانه پرهیز کند.

بخش اول کتاب اختصاص به زندگی و زمانۀ حافظ دارد. در این بخش نخست وضعیت تربیتی و آموزشی دوران کودکی و نوجوانی حافظ بیان شده و سپس اوضاع سیاسی و اجتماعی همین مقطع زمانی که به جوانی و آغاز دورۀ شاعری او ختم شده بررسی گردیده است. پس از آن تلاش شده زمینه‌ها و پیش‌زمینه‌های عینی و ذهنی که در آغاز دورۀ بالندگی و شاعری حافظ سبب می‌شود او بار سنگین «امانت» و «مسئولیت» را به دوش بکشد و تا لحظۀ واپسین حیات پربار خود به این تعهد انسانی وفادار بماند، بیان شود.

در بخش دوم کتاب، به مواضع فکری و سیاسی و اجتماعی شاعر، بنا بر آنچه هدف این کتاب است، یعنی کم و کیف عقیده و عملی که حافظ را در موقعیت مصلح اجتماعی قرار می‌دهد، پرداخته شده است. در این بخش چهار موضوع که شاعر بیشترین توجه را به آنها معطوف داشته است، به ترتیب بررسی شده است: بیداد اصحاب قدرت، خلط ارزش‌ها و انحطاط اخلاقی جامعه، گوشه‌گیری و حرمان اهل اندیشه و هنر، ریا و تزویر و خرافه‌پرستی.

بخش پایانی کتاب اختصاص به توصیه‌ها و رهنمودهایی دارد که نویسنده از شعر حافظ استنباط کرده است؛ از قبیل آزادی و مناعت طبع، تشویق به استقامت و پشتکار، تأکید بر تساهل، مدارا و صلح‌طلبی، توصیۀ حافظ به دستگیری از تهی‌دستان و حمایت از آنان، توصیه به وفاداری و عهدمداری و .... .

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات