تاريخ دولة آل سلجوق: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه ای تازه حاوی «<div class='wikiInfo'> [[پرونده:NUR10306J1.jpg|بندانگش» ایجاد کرد.)
     
    جز (جایگزینی متن - '}}↵↵↵'''' به '}} '''')
     
    (۵۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR10306J1.jpg|بندانگشتی|تاریخ دولة آل سلجوق‏]]
    | تصویر =NUR10306J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =تاریخ دولة آل سلجوق‏
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|تاریخ دولة آل سلجوق‏
    [[مراد، یحیی]] (مصحح)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[مراد، یحیی]] (مصحح)


    [[عمادالدین کاتب، محمد بن محمد]] (نويسنده)
    [[عمادالدین کاتب، محمد بن محمد]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =عربی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏DSR‎‏ ‎‏809‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1383
    |data-type='language'|عربی
    | موضوع =
    |-
    ایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق.
    |کد کنگره  
    | ناشر =
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏DSR‎‏ ‎‏809‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1383
    دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
    |-
    | مکان نشر =بیروت - لبنان
    |موضوع  
    | سال نشر = 1425 ق  
    |data-type='subject'|ایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق.
    |-
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
    |-
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|بیروت - لبنان
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1425 هـ.ق  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|10306
    |}
    </div>


    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10306AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | شابک =978-2-7451-4494-4
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =10306
    | کتابخوان همراه نور =10306
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}
    '''تاريخ دوله آل سلجوق''' تأليف [[عمادالدین کاتب، محمد بن محمد|عمادالدين محمد بن محمد بن حامد اصفهانى]]، كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ایران.


    == معرفى اجمالى ==
    اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رسالونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور في فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسی در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است.<ref>همان</ref>


    چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند.<ref>همان، صدوازده</ref>


    «تاريخ دوله آل سلجوق» تأليف عمادالدين محمد بن محمد بن حامد اصفهانى،
    عمادالدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است.<ref>همان</ref>
     
    كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ايران.
     
    اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رساله‌گونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور فى فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسى در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است (همان).
     
    چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند (همان، ص دوازده).
     
    عماد الدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است (همان).


    هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است.
    هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است.


    در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «كشف الظنون»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد.
    در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «[[كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون|كشف الظنون]]»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد.
     
    == ساختار ==
     
     
    كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نويسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است.
     
    == گزارش محتوا ==


    ==ساختار==
    كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نویسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است.


    در مقدمه اول، كه بسيار مفصل بوده و تقريبا نيمى از حجم كتاب را به خود اختصاص داده، نگاهى به تاريخ تركان سلجوقى و برخورد آنان با خوارزميان، تاتار و مغولان، شده است (مقدمه دكتر يحيى مراد، ص3-179).
    ==گزارش محتوا==
    در مقدمه اول، كه بسيار مفصل بوده و تقريبا نيمى از حجم كتاب را به خود اختصاص داده، نگاهى به تاريخ تركان سلجوقى و برخورد آنان با خوارزميان، تاتار و مغولان، شده است.<ref>مقدمه دكتر يحيى مراد، ص3-179</ref>


    در مقدمه نويسنده، به عنوان و تاريخ نگارش كتاب، اشاره گرديده است (مقدمه نويسنده، ص183).
    در مقدمه نویسنده، به عنوان و تاريخ نگارش كتاب، اشاره گرديده است.<ref>مقدمه نویسنده، ص183</ref>


    انوشروان و عماد هر دو ديوانى بوده‌اند و به قول بيهقى، آنچه نوشته‌اند يا از معاينه آنان است و يا از سماع درست از مردى ثقه. بنابرين وقايع و حكايت‌هايى كه در «زبده النصره» ذكر گرديده، براى دريافت وضع سياسى و اجتماعى دوره سلجوقيان مصدرى بسيار با ارزش است (بندارى اصفهانى، محمد بن محمد، ص نوزده).
    انوشروان و عماد هر دو ديوانى بوده‌اند و به قول بيهقى، آنچه نوشته‌اند يا از معاينه آنان است و يا از سماع درست از مردى ثقه. بنابرين وقايع و حكايت‌هایى كه در «زبده النصره» ذكر گرديده، براى دريافت وضع سياسى و اجتماعى دوره سلجوقيان مصدرى بسيار با ارزش است.<ref>بندارى اصفهانى، محمد بن محمد، صنوزده</ref>


    اختلاف ملكشاه و نظام الملك كه حتى «جعفرك» دلقك در حضور شاه اعمال و رفتار خواجه را مسخره مى‌كرده و فرزند خواجه ابومنصور او را مى‌كشد و خود نيز بر سر اين جسارت كشته مى‌شود، از مطالبى است كه درين كتاب ديده مى‌شود (همان).
    اختلاف ملكشاه و نظام‌الملک كه حتى «جعفرك» دلقك در حضور شاه اعمال و رفتار خواجه را مسخره مى‌كرده و فرزند خواجه ابومنصور او را مى‌كشد و خود نيز بر سر اين جسارت كشته مى‌شود، از مطالبى است كه درين كتاب ديده مى‌شود.<ref>همان</ref>


    كشور سلجوقيان، تا روزگار سلطان محمد بن ملكشاه يكپارچه است و قدرت حكومت مركزى بر اقطار پهناور كشور حكم‌فرماست. با مرگ محمد و به سلطنت رسيدن فرزند كودك او محمود كه منجر به نبرد با عمويش سلطان سنجر مى‌شود، كشور تجزيه مى‌گردد و خزانه خالى مى‌ماند. از يك طرف اسماعيليان آتش فتنه روشن مى‌كنند و از طرف ديگر، اتابكان و امراء هرچندگاه شاهزاده‌اى را با خود همراه مى‌نمايند و بر سلطان وقت شورش مى‌كنند. كار خودكامگى امراء به آنجا كشيده مى‌شود كه خليفه و بغداد را نيز محاصره مى‌كنند (همان).
    كشور سلجوقيان، تا روزگار سلطان محمد بن ملكشاه يكپارچه است و قدرت حكومت مركزى بر اقطار پهناور كشور حكم‌فرماست. با مرگ محمد و به سلطنت رسيدن فرزند كودك او محمود كه منجر به نبرد با عمويش سلطان سنجر مى‌شود، كشور تجزيه مى‌گردد و خزانه خالى مى‌ماند. از يك طرف اسماعيليان آتش فتنه روشن مى‌كنند و از طرف ديگر، اتابكان و امراء هرچندگاه شاهزاده‌اى را با خود همراه مى‌نمايند و بر سلطان وقت شورش مى‌كنند. كار خودكامگى امراء به آنجا كشيده مى‌شود كه خليفه و بغداد را نيز محاصره مى‌كنند.<ref>همان</ref>


    دسته‌بندى كارمندان و نايبان دولت و رقابت عراقى و خراسانى، در تضعيف حكومت سلجوقيان بى‌تأثير نبوده و ارتباط يا مخالفت وزراء سلجوقى با جماعت اسماعيليان خود از مباحث بسيار ارزنده كتاب است (همان).
    دسته‌بندى كارمندان و نايبان دولت و رقابت عراقى و خراسانى، در تضعيف حكومت سلجوقيان بى‌تأثير نبوده و ارتباط يا مخالفت وزراء سلجوقى با جماعت اسماعيليان خود از مباحث بسيار ارزنده كتاب است.<ref>همان</ref>


    وزيرى چون سعد الملك اسماعيليان را مى‌كوبد و قلعه‌هاى شاه دژوخان لنجان را با خاك يكسان مى‌نمايد و وزيرى هم چون ابوالقاسم درگزينى، به دست هم‌كيشان اسماعيلى، مخالفان را نابود مى‌سازد (همان، ص بيست).
    وزيرى چون سعد الملك اسماعيليان را مى‌كوبد و قلعه‌هاى شاه دژوخان لنجان را با خاک يكسان مى‌نمايد و وزيرى هم چون ابوالقاسم درگزينى، به دست هم‌كيشان اسماعيلى، مخالفان را نابود مى‌سازد.<ref>همان، صبيست</ref>


    امير عباس صاحب رى به قصاص امير اجل چوهر صدهزار اسماعيلى مى‌كشد و از سركشتگان كله‌منار مى‌سازد كه مؤذنان بر اين منار اذان گويند (همان).
    امير عباس صاحب رى به قصاص امير اجل چوهر صدهزار اسماعيلى مى‌كشد و از سركشتگان كله‌منار مى‌سازد كه مؤذنان بر اين منار اذان گويند.<ref>همان</ref>


    اهميت كتاب حاضر، تنها در ضبط وقايع دست اول كه به برخى از آن‌ها اشارتى شد نمى‌باشد. بعضى مقام‌هاى ادارى دوره سلجوقى منحصرا در اين اثر يادداشت شده مانند «وكيل در» يا «اميربار» و به ترتيب «ديوان استيفاء»، «ديوان طغراء»، «رسائل»، «انشاء»، «ديوان اشراف» و «ديوان عرض سپاه» و مطالبى ازين دست كه به اهميت كتاب افزوده است (همان).
    اهميت كتاب حاضر، تنها در ضبط وقايع دست اول كه به برخى از آن‌ها اشارتى شد نمى‌باشد. بعضى مقام‌هاى ادارى دوره سلجوقى منحصرا در اين اثر يادداشت شده مانند «وكيل در» يا «اميربار» و به ترتيب «ديوان استيفاء»، «ديوان طغراء»، «رسائل»، «انشاء»، «ديوان اشراف» و «ديوان عرض سپاه» و مطالبى ازين دست كه به اهميت كتاب افزوده است.<ref>همان</ref>


    اين اثر با كمى حجم خود، اطلاعات مبسوط و سودمندى در تاريخ سلجوقيان عراق در اختيار خواننده قرار مى‌دهد، به‌طورى كه دورنمائى از دوره سلجوقيان و علل اوج و حضيض آن سلسله را پيش چشم مى‌بيند. بيشتر كسانى كه نسبت به تاريخ سلجوقيان عراق تحقيق كرده‌اند و مطالبى نوشته‌اند از اين كتاب بهره گرفته‌اند و خود كتاب نيز حكايتى شنيدنى دارد (همان، ص يازده).
    اين اثر با كمى حجم خود، اطلاعات مبسوط و سودمندى در تاريخ سلجوقيان عراق در اختيار خواننده قرار مى‌دهد، به‌طورى كه دورنمائى از دوره سلجوقيان و علل اوج و حضيض آن سلسله را پيش چشم مى‌بيند. بيشتر كسانى كه نسبت به تاريخ سلجوقيان عراق تحقيق كرده‌اند و مطالبى نوشته‌اند از اين كتاب بهره گرفته‌اند و خود كتاب نيز حكايتى شنيدنى دارد.<ref>همان، صيازده</ref>


    == وضعيت كتاب ==
    == وضعيت كتاب ==
    اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ایران «دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره «بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمدحسین جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسی ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است.<ref>بجنوردى، سيد كاظم و همكاران، ص580</ref>


    بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد.<ref>همان</ref>


    اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ايران« دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره« بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمد حسين جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسى ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است (بجنوردى، سيد كاظم و همكاران، ص580).
    فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده و در پاورقى‌ها، معادل كلمات دشوار متن، آورده شده است.


    بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد (همان).
    ==پانويس ==
    <references/>
    ==منابع مقاله==


    فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده و در پاورقى‌ها، معادل كلمات دشوار متن، آورده شده است.
    1- مقدمه و متن كتاب.
     
    == منابع ==


    2- بندارى اصفهانى، محمد بن محمد «تاريخ سلسله سلجوقى زبده النصره و نخبه العصره»، ترجمه محمدحسین جليلى، انتشارات بنياد فرهنگ ایران.


    1- مقدمه و متن كتاب.
    3- بجنوردى، سيد كاظم و همكاران (1377)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى (چاپ دوم)، تهران: مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج12، ص580، [[آذرتاش آذرنوش]].


    2- بندارى اصفهانى، محمد بن محمد «تاريخ سلسله سلجوقى زبده النصره و نخبه العصره»، ترجمه محمد حسين جليلى، انتشارات بنياد فرهنگ ايران.


    3- بجنوردى، سيد كاظم و همكاران (1377)، دائره المعارف بزرگ اسلامى (چاپ دوم)، تهران: مركز دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج12، ص580، آذرتاش آذرنوش.
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}




    == وابسته‌ها ==
    [[تاریخ سلسله سلجوقی: زبدة النصره و نخبة العصره]]
    [[تاریخ سلسله سلجوقی: زبدة النصره و نخبة العصره]]
    == پیوندها ==
     
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/6411 مطالعه کتاب تاریخ دولة آل سلجوق‏ در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:تاریخ]]
    [[رده: تاریخ]]
    [[رده:تاریخ ایران]]
    [[رده: تاریخ ایران]]
     
     

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۳۷

    تاریخ دولة آل سلجوق‏
    تاريخ دولة آل سلجوق
    پدیدآورانمراد، یحیی (مصحح) عمادالدین کاتب، محمد بن محمد (نویسنده)
    ناشردار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
    مکان نشربیروت - لبنان
    سال نشر1425 ق
    چاپ1
    شابک978-2-7451-4494-4
    موضوعایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق.
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏DSR‎‏ ‎‏809‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1383
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تاريخ دوله آل سلجوق تأليف عمادالدين محمد بن محمد بن حامد اصفهانى، كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ایران.

    اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رسالونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور في فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسی در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است.[۱]

    چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند.[۲]

    عمادالدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است.[۳]

    هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است.

    در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «كشف الظنون»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد.

    ساختار

    كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نویسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه اول، كه بسيار مفصل بوده و تقريبا نيمى از حجم كتاب را به خود اختصاص داده، نگاهى به تاريخ تركان سلجوقى و برخورد آنان با خوارزميان، تاتار و مغولان، شده است.[۴]

    در مقدمه نویسنده، به عنوان و تاريخ نگارش كتاب، اشاره گرديده است.[۵]

    انوشروان و عماد هر دو ديوانى بوده‌اند و به قول بيهقى، آنچه نوشته‌اند يا از معاينه آنان است و يا از سماع درست از مردى ثقه. بنابرين وقايع و حكايت‌هایى كه در «زبده النصره» ذكر گرديده، براى دريافت وضع سياسى و اجتماعى دوره سلجوقيان مصدرى بسيار با ارزش است.[۶]

    اختلاف ملكشاه و نظام‌الملک كه حتى «جعفرك» دلقك در حضور شاه اعمال و رفتار خواجه را مسخره مى‌كرده و فرزند خواجه ابومنصور او را مى‌كشد و خود نيز بر سر اين جسارت كشته مى‌شود، از مطالبى است كه درين كتاب ديده مى‌شود.[۷]

    كشور سلجوقيان، تا روزگار سلطان محمد بن ملكشاه يكپارچه است و قدرت حكومت مركزى بر اقطار پهناور كشور حكم‌فرماست. با مرگ محمد و به سلطنت رسيدن فرزند كودك او محمود كه منجر به نبرد با عمويش سلطان سنجر مى‌شود، كشور تجزيه مى‌گردد و خزانه خالى مى‌ماند. از يك طرف اسماعيليان آتش فتنه روشن مى‌كنند و از طرف ديگر، اتابكان و امراء هرچندگاه شاهزاده‌اى را با خود همراه مى‌نمايند و بر سلطان وقت شورش مى‌كنند. كار خودكامگى امراء به آنجا كشيده مى‌شود كه خليفه و بغداد را نيز محاصره مى‌كنند.[۸]

    دسته‌بندى كارمندان و نايبان دولت و رقابت عراقى و خراسانى، در تضعيف حكومت سلجوقيان بى‌تأثير نبوده و ارتباط يا مخالفت وزراء سلجوقى با جماعت اسماعيليان خود از مباحث بسيار ارزنده كتاب است.[۹]

    وزيرى چون سعد الملك اسماعيليان را مى‌كوبد و قلعه‌هاى شاه دژوخان لنجان را با خاک يكسان مى‌نمايد و وزيرى هم چون ابوالقاسم درگزينى، به دست هم‌كيشان اسماعيلى، مخالفان را نابود مى‌سازد.[۱۰]

    امير عباس صاحب رى به قصاص امير اجل چوهر صدهزار اسماعيلى مى‌كشد و از سركشتگان كله‌منار مى‌سازد كه مؤذنان بر اين منار اذان گويند.[۱۱]

    اهميت كتاب حاضر، تنها در ضبط وقايع دست اول كه به برخى از آن‌ها اشارتى شد نمى‌باشد. بعضى مقام‌هاى ادارى دوره سلجوقى منحصرا در اين اثر يادداشت شده مانند «وكيل در» يا «اميربار» و به ترتيب «ديوان استيفاء»، «ديوان طغراء»، «رسائل»، «انشاء»، «ديوان اشراف» و «ديوان عرض سپاه» و مطالبى ازين دست كه به اهميت كتاب افزوده است.[۱۲]

    اين اثر با كمى حجم خود، اطلاعات مبسوط و سودمندى در تاريخ سلجوقيان عراق در اختيار خواننده قرار مى‌دهد، به‌طورى كه دورنمائى از دوره سلجوقيان و علل اوج و حضيض آن سلسله را پيش چشم مى‌بيند. بيشتر كسانى كه نسبت به تاريخ سلجوقيان عراق تحقيق كرده‌اند و مطالبى نوشته‌اند از اين كتاب بهره گرفته‌اند و خود كتاب نيز حكايتى شنيدنى دارد.[۱۳]

    وضعيت كتاب

    اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ایران «دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره «بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمدحسین جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسی ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است.[۱۴]

    بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد.[۱۵]

    فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده و در پاورقى‌ها، معادل كلمات دشوار متن، آورده شده است.

    پانويس

    1. همان
    2. همان، صدوازده
    3. همان
    4. مقدمه دكتر يحيى مراد، ص3-179
    5. مقدمه نویسنده، ص183
    6. بندارى اصفهانى، محمد بن محمد، صنوزده
    7. همان
    8. همان
    9. همان
    10. همان، صبيست
    11. همان
    12. همان
    13. همان، صيازده
    14. بجنوردى، سيد كاظم و همكاران، ص580
    15. همان

    منابع مقاله

    1- مقدمه و متن كتاب.

    2- بندارى اصفهانى، محمد بن محمد «تاريخ سلسله سلجوقى زبده النصره و نخبه العصره»، ترجمه محمدحسین جليلى، انتشارات بنياد فرهنگ ایران.

    3- بجنوردى، سيد كاظم و همكاران (1377)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى (چاپ دوم)، تهران: مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج12، ص580، آذرتاش آذرنوش.


    وابسته‌ها