موهبت عظمی و عطیه کبری

موهبت عظمی و عطیّه کبری
پدیدآوران	آرزو، سراج‌الدین علی بن حسام‌الدین (نویسنده) رحیم‌پور، مهدی (محقق)
ناشر	بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1402
شابک	‎4ـ86ـ7706ـ622ـ978
موضوع	معانی و بیان, -- متون قدیمی تا قرن ۱۴,فارسی - معانی و بیان - متون قدیمی تا قرن‭۱۴ ‬
کد کنگره	‏PIR ۳۳۵۶‬/آ۴ع۶۹

موهبت عظمی و عطیّه کبری تألیف سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی گوالیاری (1099-1169ق)، معروف به خانِ آرزو، با تصحیح و تحقیق مهدی رحیم‌پور؛ خان‌آرزو معتقد است دو رسالۀ «موهبت عظمی و عطیۀ کبری» اولین رساله‌های فارسی نگاشته‌شده در فن معانی و بیان بر اساس اشعار فارسی است.

ساختار

پس از پیش‌گفتار و مقدمه، کتاب از دو بخش موهبت عظمی (در علم معانی) و عطیۀ کبری (در علم بیان) تشکیل شده است. این کتاب همراه با تعلیقات، نمایه‌ها و منابع به چاپ رسیده است.

گزارش کتاب

بی‌تردید هندیان سهم عمده‌ای در تئوریزه‌کردن علوم مربوط به زبان و ادب فارسی داشته‌اند و با رویکردی علمی کتب متعدد و متنوعی در حوزه‌های مختلف علوم ادبی نظیر دستور، بلاغت، سبک‌شناسی، نقد ادبی و ... تألیف کرده‌اند. در این‌باره سراج‌الدین علی‌خان آرزو بیشترین سهم را دارد. وی با تألیف کتاب‌هایی مختلف در زمینه‌های علوم بلاغی (معانی و بیان)، زبان‌شناسی، نقد ادبی و بررسی سبک‌شناسانۀ آثار ادبی در لابلای آثارش، توانسته است خود را به عنوان منتقدی فاضل و نظریه‌پردازی دانشمند به جامعۀ ادبی و علمی حوزۀ ایران و شبه‌قاره معرفی کند. «عطیۀ کبری» و «موهبت عظمی» گواه این ادعاست. او در این دو رساله دیدگاه‌های متفاوت در حوزه‌های مختلف زیبایی‌شناسی ادب فارسی ارائه می‌کند که در نوع خود بی‌نظیر یا حداقل کم‌نظیر است.

سراج‌الدین علی‌خان با تخلص آرزو فرزند شیخ حسام‌الدین حسام است که او نیز اهل شعر و شعرگویی بود و قصۀ «کامروپ و کاملتا» از افسانه‌های مشهور هند را به نظم درآورده است. سراج‌الدین در اکبرآباد به سال 1099 قمری متولد شده است. تاریخ‌نویسان سال وفات او را 1169 قمری بیان کرده‌اند. او در زمینه‌های ادبی اعم از نقد ادبی، زبان‌شناسی، فرهنگ‌نویسی، شرح‌نویسی و ... آثاری به نگارش درآورده است؛ از جمله «سراج اللغه» که فرهنگ‌های مشهور در شبه‌قاره به طور اعم و از کتاب‌های مشهور خان‌آرزو به طور اخص است. «چراغ هدایت» هم دارای اصطلاحاتی است که در شعر دورۀ صفوی به کار رفته است. مجمع‌النفایس، نوادر الالفاظ، زواید الفواید، تنبیه الغافلین، احقاق الحق، داد سخن، سراج وهاج، مثمر و ... از دیگر آثار او هستند.

خان‌آرزو معتقد است دو رسالۀ «موهبت عظمی و عطیۀ کبری» اولین رساله‌های فارسی نگاشته‌شده در فن معانی و بیان بر اساس اشعار فارسی است. افزون بر این، این کتاب‌ها در موارد دیگری نیز ارزش‌های ویژه‌ای دارد؛ برای مثال بحثی که آرزو دربارۀ محاکات می‌کند، در نوع بسیار قابل تأمل است و این نوع مباحث در کتاب‌های بلاغی کمتر دیده می‌شود.

همچنین ازآنجا که خان‌آرزو یکی از بزرگ‌ترین سبک‌شناسان تاریخ ادبیات فارسی است، در مورد تمثیل یا اسلوب معادله به عنوان یکی از برجسته‌ترین و در عین حال زیباترین عناصر سبکی این دوران، نظریۀ خاصی دارد و به نقد کسانی می‌پردازد که از این عنصر سبکی در اشعارشان استفاده نمی‌کنند یا از منتقدان آن هستند. مطلب مهم دیگر اینکه، او نقش زبان تودۀ مردم را در نوع تشبیهات بسیار مهم می‌داند و معتقد است تشبیه، اشتراک دو چیز است که مردم آن را به صورت یک قرارداد پذیرفته‌اند. از بحث‌های دیگر مهم، ذکر تفاوت بین استعاره و دروغ است؛ آرزو می‌گوید بین استعاره و دروغ از دو جهت تفاوت وجود دارد؛ یکی اینکه بنای استعاره بر تأویل است؛ ولی دروغ وارونه جلوه‌دادن حقیقت است. دیگر اینکه در استعاره قرینه‌ای برای ارادۀ معنی خلاف ظاهر وجود دارد؛ ولی در دروغ چنین قرینه‌ای نیست.

از دیگر ویژگی‌های این دو رساله آن است که خان‌آرزو به نسخه‌های مختلف یک اثر توجه دارد و هرجا لازم باشد، ضبط برتر را انتخاب می‌کند. در این دو رساله درمجموع 390 بیت شعر و حدود 60 مصراع فارسی با عنوان شاهد بیان شده است. گویندۀ برخی از این ابیات و مصراع‌ها روشن است، اما بعضی دانسته نیست که از چه منبع یا دیوانی ذکر شده است.

برای تحصیح این دو رساله، مصحح از پنج نسخه استفاده کرده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات