دیباچه‌ای بر بیاض یا سفینۀ صائب

دیباچه‌ای بر بیاض یا سفینۀ صائب
پدیدآوران	ذاکرالحسینی، محسن (نویسنده)
ناشر	فرهنگستان زبان و ادب فارسی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎8ـ74ـ8735ـ600ـ978
موضوع	نقد و تفسیر صا‌ئب‌، محمدعلی‌، ۱۰۱۶-۱۰۸۶ق‌,نقد و تفسیر صا‌ئب‌، محمدعلی‌، ۱۰۱۶؟ - ۱۰۸۶؟ ق‌. سفینه‌ صا‌ئب‌,قرن‌ ۱۱ق‌. -- تا‌ریخ‌ و نقد شعر فا‌رسی‌
کد کنگره	‏PIR ۶۳۷۷/ذ۲د۹ ۱۳۹۹

دیباچه‌ای بر بیاض یا سفینۀ صائب تألیف محسن ذاکرالحسینی، در این کتاب، پس از معرفی کوتاه مولانا صائب، بیاض یا سفینۀ او، دستویس اصفهان، چاپ عکسی و ارزش‌های آن سفینه به تفصیل شناسانیده شده؛ جامع سفینه و کاتب نسخه، با دلایل درون‌متنی و برون‌متنی تعیین گردیده، یادکردها و نقل‌قول‌های تذکره‌ها و تحقیقات معاصران از سفینۀ صائب بررسی و به تطبیق و مقابلۀ آنها با چاپ عکسی نسخۀ اصفهان پرداخته شده است.

گزارش کتاب

مولانا صائب تبریزی بی‌تردید از بزرگ‌ترین شاعران زبان فارسی است که نام و آوازۀ بلندش اقطار مشرق‌زمین قرن یازدهم هجری را درنوردیده بود. او سرآمد شاعران عصر صفوی، گل سرسبد گویندگان سبک مشهور به هندی و از ائمۀ غزل‌سرایان فارسی است. نام شاعر محمدعلی و تخلصش «صائب» است. شعر و اندیشه و شخصیتش ممتاز بوده و افزون و بر شاعران و نویسندگان هم‌روزگارش، تذکره‌نویسان و منتقدان برجستۀ خلف نیز با تعظیم بل اعجاب از او یاد کرده‌اند. آثار مکتوب باقی‌مانده از او عبارتند از: دیوان اشعار، بیاض یا سفینه، فتح قندهار، دیوان تناسبات، واجب الحفظ، مرآت الجمال، آرایش‌نگار.

از دیرباز شاعران و شعردوستان و ادیبان و ادب‌دوستان، به منظور مراجعه و استفاده و کسب التذاذ خود یا دیگران، از انتخاب آثار منظوم یا منثور و گاه هر دو، مجموعه‌هایی را فراهم آورده‌اند که در دوره‌های مختلف با نام‌هایی مانند بیاض، سفینه، جُنگ و مجموعه از آنها یاد شده است. یکی از این مجموعه فراهم‌آوردۀ مولانا صائب تبریزی است.

مولانا صائب تبریزی مجموعۀ مفصل و ارزشمندی از سروده‌ها و نوشته‌ها و نویسندگان هم‌روزگارش برای خود برگزیده و همراه با منتخباتی از آثار خود، در جُنگی حجیم گرد آورد که بیشتر با عنوان‌های «بیاض صائب» و «سفینۀ صائب» و گاه «تذکره» یا «تذکرة الشعرای صائب» از آن یاد شده است.

این مجموعه از همان روزگار مؤلف، شهرت بسیار یافته و مرجع منتقدان و سخن‌شناسان شده و تذکره‌نویسان نامدار از جمله بنداربن داس مؤلف سفینۀ خوشگو، والۀ داغستانی مؤلف تذکرۀ ریاض الشعراء، علی‌خان آرزو مؤلف تذکرۀ مجمع النفایس و .... بدان استناد کرده‌اند و حتی ثبت بیتی را در آن بر قابلیت شاعری گمنام حجت دانسته‌اند.

شمار ابیات مندرج در مجموعۀ صائب را به تفاوت 16914، حدود نوزده یا بیست هزار، نزدیک به 25 هزار، افزون بر 25 هزار، و حتی سی هزار و شمار سرایندگان آنها را نیز به تفاوت از چهارصد نفر تا هشتصد نفر یاد کرده‌اند. پیکرۀ اصلی این بیاض، شامل دو پیش‌متن و سه بخش اصلی (منتخب اشعار سرایندگان پیش از صائب از متقدمان و متوسطان، منتخب سروده‌های شاعران هم‌روزگار صائب، منتخب اشعار شخص صائب) بوده است.

این بیاض نه‌تنها آیینۀ تمام‌نمای ذوق و سخن‌شناسی مولانا صائب، بلکه نموداری از ذوق ایرانی به‌ویژه پسند و سلیقۀ ادبی در عصر صفوی بوده است. به جز سروده‌های دل‌انگیزی که در این مجموعه گردآمده، کثرت تخلص‌های زیبا در آن نیز قابل توجه است. نیز در حکم تذکره‌ای است خالی از هرگونه شرح و بسط که تکمله‌ای می‌تواند باشد برای تذکره‌های فارسی به‌ویژه تذکره‌های محلی مربوط به شهرهایی چون تبریز و اصفهان که سهم بیشتری از مجموعه به آنها اختصاص یافته است.

در این کتاب، پس از معرفی کوتاه مولانا صائب، بیاض یا سفینۀ او، دستویس اصفهان، چاپ عکسی و ارزش‌های آن سفینه به تفصیل شناسانیده شده؛ جامع سفینه و کاتب نسخه، با دلایل درون‌متنی و برون‌متنی تعیین گردیده، یادکردها و نقل‌قول‌های تذکره‌ها و تحقیقات معاصران از سفینۀ صائب بررسی و به تطبیق و مقابلۀ آنها با چاپ عکسی نسخۀ اصفهان پرداخته شده است. همچنین متن مصحح دو دیباچه که در عصر تألیف بیاض صائب بر آن نوشته شده و سه فهرست کامل عناوین مندرجات و اسامی صاحبان آثار (با جستجو در متن اشعار ذیل هر نام و گاه مراجعه به دواوین آنان) و اسامی کتاب‌های مذکور در نسخه با این پژوهش همراه و تصاویر مرتبط با مباحث این پژوهش بدان پیوست شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات