اسناد سردار: مجموعه اختصاصی مهندس همایون پورسردار

اسناد سردار: مجموعه اختصاصی مهندس همایون پورسردار به کوشش عنایت‌الله مجیدی، گلناز کریمی؛ اسناد و مدارک خاندان پورسردار که اکنون مجموعۀ آن در دسترس خوانندگان و پژوهشگران و علاقمندان قرار گرفته است، از جنبه‌های گوناگون تاریخی و اقتصادی و اجتماعی سودمندی‌های قابل ملاحظه دارد.

اسناد سردار
پدیدآوران	مجیدی، عنایت‌الله (به کوشش) کریمی ، گلناز (به کوشش)
ناشر	مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎7ـ3ـ96416ـ622ـ978
موضوع	سردار ایروانی، حسین‌ بن محمد‏‫، ۱۱۵۵؟ - ‏۱۲۴۵ق.‬ -- اسناد و مدارک
کد کنگره	‏DSR ۱۳۱۰/م۳‮الف‬۵‬

گزارش کتاب

اوایل حکومت سلسلۀ قاجار و به‌ویژه دوره جنگ‌های ایران و روس با وجود اهمیت قابل توجه در تاریخ ایران و جهان هنوز چنان‌که باید شناخته نیست و بررسی ابعاد و زوایای گوناگون ادوار آن می‌تواند در توضیح و تبیین روابط ایران با قدرت‌های بزرگ جهانی و شرایط داخلی از هر نظر مفید باشد.

اسناد و مدارک خاندان پورسردار که اکنون مجموعۀ آن در دسترس خوانندگان و پژوهشگران و علاقمندان قرار گرفته است، از جنبه‌های گوناگون تاریخی و اقتصادی و اجتماعی سودمندی‌های قابل ملاحظه دارد.

این اسناد مجموعه‌ای است اختصاصی متعلق به مهندس همایون پورسردار از بازماندگان خاندانی بزرگ و ایران‌دوست که آن را همراه کتابخانۀ ارزشمند خود به مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی اهداء کردند. این اسناد بر بخشی از تاریخ سرزمین ایران روشنی می‌تاباند و انتشار آن، می‌تواند کمترین حد حق‌گذاری نسبت به اهداکنندۀ آن باشد.

حسین‌خان سردار قاجار قزوین و برادرش حسن‌خان سردار معروف به سارواصلان (شیرزرد) دو همدل و هم‌رزم و ایران‌دوست بودند که در دوره‌ای از تاریخ میهن ما نقش چشمگیر داشتند. این دو سردار دلیر و جانباز، عمر خویش را دوشادوش عباس میرزای قاجار در دفاع از ایران به سر آوردند.

این اسناد نکات چشمگیری را روشن می‌کند: نخست اینکه پدر حسین‌خان و حسن‌خان سردار قاجار قزوین، بی‌گمان بهرام (بایرام) قلی بیگ قاجار بود، نه محمدخان قاجار فرزند حسن‌علی خان قاجار زیادلوی ایروانی؛ دوم نام فرزندان دو خاندان است که به سبب همان اشتباه نخست، موجب آمیختگی در شرح احوال آنان شده است؛ موضوع سوم موقوفات و برخی کارهای نیک دو خاندان است؛ موقوفات حسین‌خان و حسن‌خان سردار منحصر به قزوین، ایروان و کربلا بود؛ اما خاندان دوم (محمدخان و فرزندش) را به قنات سردار، باغ سردار و حمام سردار در تهران می‌شناسند که به دست محمدخان ایروانی و پسرش محمدحسن‌خان سردار ایروانی خان باباخان ساخته شد. موضوع دیگر حاکمیت محمدحسن‌خان سردار ایروانی بر کرمان است که به اشتباه تصور می‌شد مقصود حسن‌خان سردار قاجار صاحب این اسناد بوده است.

منابع موجود وفات حسین‌خان سردار را در 1245 قمری و در 90 سالگی گزارش کرده‌اند، بنابراین تولد او 1155 قمری خواهد بود. احوال حسین‌خان و حسن‌خان سردار قاجار در دوران نظامی کمابیش مشترک بوده است. این دو برادر کسانی هستند که به موجب ماندۀ منحوس ترکمنچای بنابر امر امپراتور روس (نیکلای اول) از کلیۀ دارایی و املاک خود در ایروان محروم شدند.

با دقت در این اسناد، تمامی متعلقات ملکی اعم از خرید و واگذاری وقفی این دو برادر به صورت مشترک و واحد صورت گرفته است؛ چنان‌که گویی یک روح در دو بدن بوده‌اند. اما موقوفات آنان:

1. موقوفات ایروان اسناد شمارۀ 19، 20، 21.
2. موقوفات کربلا، اسناد شمارۀ 19، 20، 21.
3. مدرسۀ سردار واقع در محلۀ قملاق قزوین، سند شمارۀ 14.
4. مسجد سردار واقع در جنوب مدرسۀ سردار در قزوین، سند شمارۀ 14؛ نخستین متولیان منصوص مسجد و مدرسۀ سردار، حاج ملامحمدصالح برغانی و برادرش حاج ملامحمدتقی برغانی از مجتهدان طراز اول قزوین بودند.
5. آب‌انبار سردار در محلۀ راه ری قزوین، سند شمارۀ 8.
6. آب‌انبار سردار در محلۀ قملاق قزوین، سند شمارۀ 9.
7. گرمابۀ سردار واقع در محله گوسفندمیدان قزوین، سند شمارۀ 7.

و ..... .

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات