شجرة الاماني

شجرة الاماني
پدیدآوران	قتیل دهلوی، محمدحسن (نویسنده) مظهر، محمدسلیم (تصحیح و توضیح) چرمگی عمرانی، مرتضی (تصحیح و توضیح)
ناشر	فرهنگستان زبان و ادب فارسی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎6ـ94ـ8735ـ600ـ978
موضوع	فا‌رسی‌ - دستور - متون‌ قدمی‌ تا‌ قرن‌ ۱۴
کد کنگره	PIR ۲۷۴۹/ق۲ش۳‏

شجرة الاَماني تألیف میرزا محمدحسن قتیل دهلوی با تصحیح و توضیح محمدسلیم مظهر، مرتضی چرمگی عمرانی؛ این کتاب نخستین اثر ادبی نویسنده به شمار می‌آید که به سال 1206 قمری به خواهش دوست مؤلف، سید امان‌علی نوشته شده است.

ساختار

کتاب از شش فرع تشکیل شده است. عناوین فروعات کتاب عبارت است از:

فرع اول: در بیان ماهیت کلمه و تقسیم آن

فرع دوم: در ذکر ضرورت کلمه و حذف آن در کلام

فرع سوم: در ترکیب

فرع چهارم: در بیان زبان فارسی مشتمل بر سه ثمره

فرع پنجم: در فصاحت

فرع ششم: در بلاغت

گزارش کتاب

میرزا محمدحسن قتیل لاهوری (1170 ـ 1233ق) از شاعران و نویسندگان مشهور سدۀ دوازده و سیزدهم قمری شبه‌قاره است که در حوزه‌های گوناگون علوم روزگار خود، از صرف و نحو و بدیع و بیان تا منطق و ریاضی، از سرآمدان روزگار خود دانسته می‌شده است. او آثار فراوانی در شاخه‌های گوناگون علوم ادبی برجای گذاشته که یکی از مهم‌ترین آنها «شجرة الامانی» است. این کتاب نخستین اثر ادبی وی به شمار می‌آید که به سال 1206 قمری به خواهش دوست مؤلف، سید امان‌علی نوشته شده است.

این کتاب از همان آغاز تألیف مورد توجه ادیبان و فارسی‌آموزان شبه‌قاره واقع شد، به گونه‌ای که اندکی پس از مرگ مؤلف، چند چاپ سنگی از آن منتشر و شرح‌هایی نیز بر آن نوشته شد.

«شجرة الامانی» مشتمل بر شش فرع و هر فرعی به چند ثمره تقسیم می‌شود؛ فرع اول در بیان ماهیت کلمه و تقسیم آن و این فرع در چهار ثمره است: ثمرۀ اول در بیان ماهیت کلمه و کیفیت انقسام آن به اقسام ثلاثۀ مشهوره، ثمرۀ دوم در بیان اسم، ثمرۀ سوم در بیان فعل، ثمرۀ چهارم در بیان حرف.

فرع دوم در ذکر ضرورت کلمه و حذف آن در کلام اعم از آنکه اسم باشد یا حرف یا فعل، بی‌شرط تقدیم و تأخیر و بی‌قید ترتیب و این فرع دارای یک ثمره است: کلمه را انواع بود از آن جمله است: کاف بیانی، کاف استفهام، کاف به معنی تا، کاف به معنی هم، کاف مفاجاة و .... .

فرع سوم در ترکیب و دو ثمره دارد: ثمرۀ اول در ترکیب ناقص و ثمرۀ دوم در ترکیب مرکبات تامه.

فرع چهارم در بیان زبان فارسی و مشتمل بر سه ثمره است: ثمرۀ اول در زبان تورانیان، ثمرۀ دوم در فارسی ایرانیان، ثمرۀ سوم در بیان زبان فارسی اهل هند.

فرع پنجم در فصاحت در دو ثمره: ثمرۀ اول در فصاحت کلمه و ثمرۀ دوم در فصاحت کلام.

فرع ششم: در بلاغت که در یک ثمره بلاغت آمده است.

در این تصحیح که برای نخستین بار در ایران منتشر می‌شود، از پنج نسخۀ خطی و یک چاپ سنگی استفاده شده که نسخۀ کتابخانۀ ملی ملک به شمارۀ 2/1974 نسخۀ اساس تصحیح است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات